Оо, Сүт-Хөл-даа кайгамчык чараш оран! Артын дургаар Кара-Даг, Бора-Тайга, улуг Кызыл-Тайга, Хөр-Тайга, Алдыы-Үстүү Ишкиннер хүрээлеп, камгалап алган турар. Мурнун дургаар арыг кылаң Хемчик хем эгээртинмес балык-байлаңы, чыжыргана, долагана, ыт-кады, кызыл-кады, эм оъттары, чараш саглагар хадыңнар, теректер, талдар, хараганнар дээш бойдустуң янзы-бүрү чаяалгазы-биле «кажаалап» алган чыдар.
Улуг Кызыл-Тайганың кырында, пашта кудуп каан сүт ышкаш, арыг хөл чалгып чыдар. Барып-барып хөл кончуг улуг тайга кырында! Чүү деп ындыг чаяалгал ол? Кайгамчык чараш! Хөл деп чүве черде-ле хөлдени берген чалгып чыдар боор. Оо, бурган өршээ! Сүт-Хөлдүң чаяалгазы кайгамчык-тыр!
Ат-сураа алгаан мөгелерниң, алдарлыг малчыннарның, тараажыларның, уран талантылыг сыгытчыларның, ыраажыларның, эртемденнерниң, эмчилерниң, башкыларның чуртунуң дугайында Сүт-Хөл чурттуг чогаалчылар Е.Т. Танова, Ч.Ч. Куулар, А.Х.-О. Ховалыг, М.Б. Ховалыг, Б.С. Ондар, Р.Ч. Ховалыг дээш оон-даа өскелер хөйнү бижээннер.
Чер-чуртумга ынак болгаш, бир болуушкунну бо-ла сактыр мен. Ынчан авам-ачам суг мал-маганы-биле хөлдүң өөжүнде Биче-Хөлчүк деп черге чайлаглаар турганнар. Оларның-биле кады Ондар Херел-оол Хүргүлекович деп акым суг кады чайлаглаар чаңчылдыг. Бичиимде Херел-оол акымның уруглары Чеченмаа, Чимисмаа, Миша суглар-биле Алдыы-Достактан бээр тооруктаар, каттаар турган бис. Хөл өөжүнге идик-хевивисти чуп алгаш, улуг калбак даштарга хептеривис чада салып кургадып, эштип, чунуп амырап-ла турар бис.
Ийи бичии оолдарым чайгы дыштанылга үезинде кырган-ачазы биле кырган-авазының аалынга чайлаглап чаңчыккан. Ол чайын база мээң ада-ием сугга турганнар. Ажылымдан чыл шөлээзи алгаш, оолдарым сагынгаш, ада-ием сугже чоруксай берген мен. Элээди дуңмам оол биле мени Үстүү-Дөргүнде аржаанга машиназы-биле ачавыс чедирип каан. Ол аржаанны Шаараш-даа дээр. Ол аржаандан хөлге чедир кылаштажып чедер. Бойдустан чайгаар бүткен чараш, ачы-буянныг аржаанның бажынга аъш-чемивис үстүн чажып, чалбарып, аржааннап келген таныырывыс улустан шайлап алгаш, кадыр-каскак дагны өрү алзы хөлче кылаштажып үнүпкен бис. Кадыр даг сиртинде баалыкта делгем шыкка үнүп келиривиске, Сүт-Хөл кожууннуң шупту суурлары, Хемчиктиң ол чарыында Баян-Тала, Ийме, Чадаана безин көстүп турар.
Бедик даг бажынга үнүп кээрге, тааланчыг сериин салгынның аяныын чүү дээр! Тоолзуг чүве-дир ийин! Кезек дыштанып алгаш, аргалаар оруктап кудургай куду салчып баттывыс. Кашпагай оол дуңмамдан чыда калбайн халып-ла чораан мен. Оон улаштыр Кара-Сугда кыштагга келдивис. Кара-Суг аржаанынга чалбарып кирип алгаш, хөл кайы сен дээш Улуг-Баалыкты өрү алзы одуруглап үнүптүвүс. Улуг-Баалыктың кадыр бергезин чүү дээр, үш-даа дыштанган бис. Суксааш, соок кара суувусту пактап чорувуста-ла, чылбайтыр чылып каан. Улуг-Баалыктың кырынга үнүп келгеш, Дүңгүрлүг-Каът деп шыргай аргаже шымнып кирипкен бис. Ооң чаагай чыдының онзазын, ында-мында көк-кат, инек-караалар, кызырак-карааларның хөйүн, чаттылып үнген чечектерниң чаражын! Хек-даваннар, шончалайлар, шеңнелер, тус черниң чонунуң чартык-хунажыннар дижир кызыл-сарыг чечектеринден чүгле карак чылчырыктаар… Ынчап чорааш хөл өөжүнге чедип келген бис. Хөл өөжүнүң кончуг улуг өг дег дээрбек улуг даштары кайгамчык хоюг. Чогум ол черниң чону хөлге эжинмес, хеп чугбас — хөл килеңней бээр! Хөлдүң өөжүнге хеп чуп, чугдунарлар.
Хөл өөжүнден ырак эвесте Биче-Хөлчүктүң кончуг чараш оъду-көгү хөлбеңейнип, саглаңайнып чыдыр. Авам-ачам, дуңмаларым, оолдарым мени өөрүшкүлүг уткуп алдылар.
Авам сугга дузалажып турдувус. Сүт тыртар, тараа хоорар, соктаар, ыяш чыыр, хойтпак хайындырар дээш аалга ажыл-ла хөй боор чүве.
Чеди хире хонуп чорумда, хөлдүң ол чарыында Алдыы-Достак дужундан моторлуг хеме даргыраар чүве кел чор. Келзе-ле, оолдарым ачазы бир орус эштиг. Ол эжи шору тывалаар, аажок чугаакыр, баштак кижи болду. Авам биле ачам изиг-ханнадып, божа-хойтпаан тип, ону хөлчок хүндүлээннер. Орус аалчы тыва шиме амзап көрбээн болгаш, аажок сонуургаан. Эртенинде моторлуг хемеге ажы-төлүвүстү олуртуп алгаш, авам суг-биле байырлашкаш, чорупкан бис. Хөлдүң ортаа кезээнге чоруп олурувуста, хенертен хемевистиң мотору ажылдавайн барган. Мээң коргар деп чүвемни! «Оода хөлдүң кыдыынга чоокшулап кээрге, үрели бербес» – деп бодап, доңгайып, хөлче көрүптеримге — дүвү чок ногаан ээрем, бажым дээскине берген. Хат-салгын кээп, хөл чалгыыр болза, өлген херек-тир деп бодап, «Ом таре ту таре туре соо хаа! Ом мани падме хум!» – деп, иштимде чалбарып олур мен. Орус эжи Юра биле өөм ээзи моторну кылырын оралдашкан, хоржок боорга, хемени эшкиижи-биле эжип-ле эгеледилер. Мен оолдарымга «Хөлче көрбейн, дуу арга-арыгже көрүп чоруңар, бажыңар дээскине бээр» – деп чагып чораан мен. Харын-даа кааң, аяс хүн болган! Ынчап эжиндирип чоруп орарывыска, хемениң адаа килдирткейнип, хемени өрү көдүрүп каап чораан. Мен бүдүү иштимде «Сүмбер-Уула даа дег бедик даглар баштары бар дыр аа» деп бодап, улам коргуп чор мен. Хемевис дүвү үш-дөрт-даа катап кидиредир дагжап, көдүрлүп каап чораан. Хөлдүң эриинге келгеш, улуг тындым! Өршээ, хайыракан! Ачавыс: «Кайы хире кортуңар? Эки келдивис шээй, харын» – дээш, бисти чыттап аттыг.
Хөлдү хайгаарап турар ажылдакчыларга ачавыс биле Юра хемени хүлээдип бердилер. Четтиргенивисти илередип, эът-кеш-даа берип турар бис. Хөлдүң хайгыылчылары, пелядь, кадыргы деп балыктар-дыр деп тайылбырлааш, хөлчок улуг, семис, үскүр балыктар-даа бердилер. Ачавыстың УАЗ машиназынга олуруп алгаш, оруу берге, кадыр-каскак Чечектиглеп аяарлап чорааш, чанып келген бис.
Арыг, чараш Сүт-Хөлүвүсче аян-чоруувус ам-даа караамга көстүп чоруур. Ыдыктыг буянныг хөлдүң кыдыын чүдередип, бокталдырып болбас деп чүвени ук черниң чурттакчылары хөлчок сагып чоруурун-даа көрдүвүс. Ынчанмайн канчаар, кижиниң төрээн чери дег эргим чүве кайда боор!
Өндүр өлчейлиг, ыдыктыг, өгбелерим чурту Сүт-Хөлүмге, улуг Кызыл-Тайгамга, ыр-шоорлуг шапкын суглуг Хемчиимге ынак мен. Мөгейип, тейлеп чоруур мен. Сээң кызың болганымга чоргаарланыр мен!
Раиса ХОВАЛЫГ,
Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
«Шын» №37 2024 чылдың май 22