Сүттүг шай - тываларның эң ынак чем шынарлыг хүндүткел суксуну.

Сүттүг шай кижиниң суксаанын эки чандырар, күш киирип сергедир. Инек сүдүнден аңгыда, хой, өшкү сүдү-биле сүттээн шай кайгамчык чаагай. Теве сүдү-биле сүттээн шай онзагай амданныг. Теве сүдүнде дус, кужур хөй, ынчангаш баштай шайже дус кагбайн, соонда немеп алза эки.
Отка пашты салгаш, сугну кудар, соктаан шайны база хөй эвес дусту каггаш хайындырар. Хайынган шай саргарып, чеми четчип кээрге, кырынче сүттү кудар. Аргалыг болза чиг сүт-биле сүттээш, быжыр саарар. шайның сүдү бышкан соонда, хөнекче шүүр дамчыштыр хымыш-биле кудар. шаарны ылгаар. Саржаг, ужа чаа, чиңге-тараа, кургаг ааржы, тыва далганны бичиини холуп ап болур.
шайга хамаарышкан улусчу чаңчылдар кайы көвей. Чижээлээрге, хүндүлээн кижизинге шай кудуп бээрде:

Ада-өгбеден дамчаан Ак чемниң дээжизи,
Келир үени оштаан
Кедергей хүндүткелдиң бирээзи -
Ак сүттүг шайымны
Аалчы Силерге сундум - дээш, шайлыг аяан ийи холдап сунуп бергеш, хөнээн шайы-биле база тавакка чемни ооң баарынга салыр чурумнуг.

Шай хайындырары - мергежил
Шайны, шаары (чеми) куду ба- дып, чыды үнгүжеге чедир хайындырар. Хайны бээрге, элээн үр бе- дик, элээн үр чавыс кылдыр саарар. Сарыг шай-биле кады өске бир хе- вирин шеңнени катай хайындырып алырга, тергиин амданныг болур.
Кандыг-бир хүндүлээн аалынче азы келин айтырарда, кадакка ораап алыр, чок болза бир каам шайны ак пөске азы ак хойнуң чуга энчээнге ораап алыр, чолукшуп тудар чораан. Кандыг-бир улуг үүле бүдүрерде, чаа өг тиккенде хараача солаанда, тук хакканда ону ыяап- ла шайлаашкын-биле үдээр турган. шайны аякка эмин эрттир дол- дур кутпас, далашпазын, ам бирээни ишсин дээни ол. Аякты солагай хол-биле сунмас.
Тыва кижи өөнге шайын куруглатпас чораан. Хөнек, саваларның эң хүндүлүү, ону үргүлчү арыг-силиг тургузар. Шай кудуп ижерде безин өрү көдүрбес дээр. «Аалга кирген кижи аяк эриин ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп тыва үлегер домак безин шайны кайы хире хүндүлеп чораанын херечилеп чораан.

Сүттүг шайга тываларның каап чораан үнүштери

Хоорган шеңне, ыт-кады, чигир-сиген, чойган карты, чымза дазы- лы, бүрүлери, инек-караа бүрүзү, ыт-кады, ооң бүрүлери, сывы.
Болар шайга онза амдан, чыт кииреринден аңгыда, эм шынар кии- рер киирер, витаминнер болгаш микроэлементилер немээр.
Хайындырган аайы-биле шай база-ла янзыларлыг:
Шай кара азы сүттүг (чеми четчир).
Шаар (катап хайындырган шай).
Хымыраан - шай-даа, шаар-даа салбас, сугну хайындыргаш сүттеп каан, сүдү хөй.
Кызыл-шай - дыт чөвүрээзинден шай. Хараган картындан шай. Шайваза, черлик-шай. Шеңне шай. Күске-даязындан шай. Чымза азы өрүглүг оъттан шай. Мыйырактан шай. Сараспандан шай. Ыт- кадындан шай. Хадың бүрүлеринден шай.

Шай Тывада ырак төөгүлүг дээрзин тыва тоолдар бадыткап ту- рар. «Чиң сарыг шайын хайындырып, чигир-боовазын салып...» дээн сөстер тоол бүрүзүнде.

Тывызык
«Хой кижи хүлүреди,
Хүрең аскыр чыраалады.
(Шайның хайныыры)
Улдуң шайны ууй бастым, Кечим шайны кезе бастым.
(Ширтек)

Тоолдан: «Аганак оглу Ак-Туң» деп тоолда мындыг одуруглар бар. «...Бо хүн дыка арага-хымыс ишпе, кежээ кыдат чес доңгууга хоюг сарыг шайдан хайындыргаш, аксын дуглаткаш, каң болат таваан дол- дур үзүм чигирден салдырткаш, бодуң орун баарындан чыдып ал. Оон өскезин мен билгей мен аан». Шак ол изиг шайга шулбустуң аткан тевенези эстип каар.

Тоолчургу чугаа:
Бирээзи паларган, турамык бай, өскези карачал ядыы ийи оол чоруп орган. Шеңне чаны-биле эртип чыткаш, оларның баштайгызы:
- Чыдыг сигенни! - дээштиң, кымчылап эрткен.
Ийи дугаары:
- Чараш чечектиг, чаагай чемниг! - дээш, эргеледип суйбап каан. шаг баксыраан үеде эриг баарлыг карачал оол шеңне дазылын
казып чип чорааш, дириг арткан. Ында хөй крахмал, чигир бар. А улуургак, доң сеткилдиг оол чиир чүве тыппайн, аштап өлген.

Национал школа хөгжүдер институт