Саа-Ловуң-Хелиң

(чеченчиткен чугаа)

Арат коданнарлыг Сарыг-Холче Кошкар-Баштыг арт тавартыр чадаг оруктап база аргыжар. Арт ажылдыр ырак эвеске Оюнду деп эр кыштаглап турган.

Арттың хүннээрек талазынга Саа-Ловуң ашактың өдек-кыштаа бар. Ол боду Моолдуң хүрээлеринге эртем-номга хөй чыл өөренген, мырыңай хелиң сагыл четкен. Назыны улгаткан-даа болза, ном-судурлуг болгаш улус чалалгазынга баар хүндүткелдиг, арга-сүмезин кадар, кара эм-дом-биле дузалаар. Экини эки-биле, бакты бак-биле угландырар, шо-төлгелиг улуг лама-башкы.

Баштайгы хар чаггаш, доңат дүжери билек, демги Оюнду чыкпак доруг аъдын чонактап, чавыдактааш, артты ажып, Чаа-Хөл суурдан аъш-чем садыгланып алган. Кежээ орайтады дедир чаныпкан. Чанып ора, арт чоогунга келгеш, Саа-Ловуңнуң сувай шокар инээн бүдүү сүрүп, арт ажылдыр оорлап эккелген.

Оюнду аалының арга чарыындан ыяш, шет кезип эккелгеш, кажаазының чоогунга элээн оңгар каскаш, кырын ыяш, шет-биле серилеп, ооң кырындан алгы-кеш чаткаш, өдек уруп дуглап каан.
Оорлап эккелген шокар инээн соккаш, хамык эъдин бузуп аайлааш, ол оңгарга суккаш, кырынче катап өдек ургаш, оттулар ыяжын кырынга чыып алган. Аай-дедир шуушкан кандыг-даа чорумал кижи ында оңгар барын эскербес.

Оюнду халас эът, быдаа чооглап кыштаар. Час орту кирип чорда, эът-даа, ыяш-даа төнер. Ынчап турда, чазаг, чайлагже көштер эгелээр.
Ооржу Оюнду ийи кыш улаштыр Саа-Ловуң хелиңниң кончуг семис инектерин ынчалдыр бүдүүлеп чигген.

Үшкү кыш дүжерге, ол-ла өөренген чаңы-биле бир-ле катап Чаа-Хөлче садыгланыры-биле аът оруу-биле эртер арттың кырынга үнүп келген. Чамдык чорумалдар арт кырынга доктаар. Ында аптара хире дашка кезек дыштанып олургулаар. Оюнду арт кырынга үнүп келирге, ол даштың кырында Саа-Ловуң бо олурган. Оюнду элээн кыдыы-биле далашкан кижи болуп божуу эрткеш, артты куду бадар орукче углап чыдырда, демги ашак:

– Бетиңерде даңза барды, оол! – деп кыйгы салып, адыш шаа хире чараш дой савалыг хөөргезин суна каапкан.
Улуг кижи таакпы сунуп, хүндүлеп олурда, ужур кончуг, дедир ээй тырткаш, аъттан дүшкеш, даңзаже холун сунуп кээрге, демги кижи чиде берген! Хей чүве болган. «Чиктиин, але? Арай багай-дыр, аа!» – деп, эрниң сагыжы эндевээн.

Чаа-Хөлче дарый аъттаныпкаш, саадаваанда садыг баарынга келген. Далаш-биле садыглап алгаш, дедир чаныпкан. Артка чоокшулап чорда, хенертен ишти курлуп, баары болза-даа аартып келген. Аъдының челинден туттунуп чорааш, аалынга арай боорда келген. Экизи көрген, ачазы өгде бар болган.

Адазынга артка көрген чүүлүн «ынчалдым» деп төөгүп, «дедир чанып оргаш, артка чоокшулап кел чорааш, мынчалдыр аарый бердим» – деп уё-човуур тайылбырлаан. Адазы оглун негей тон-биле шуглап, изиг аъш-чем, артыш-чойган ижирткен. Ол дүне оол тын-бачыт хонган.

Ашак дүне дең чырыынга күскү хойтпак артыы хайындырып, шимезин шору тип алган. Сыр даң бажында туруп келгеш, тараа-далган уруп, чаа тиккен шимезин, бар-ла аъш-чемни таалыңнаан. Чер чырып чорда, аъдын эзертээш, таалыңын орта салгаш, арт ындында Саа-Ловуң хелиңниң аалы кайы сен деп, шошкуп чорупкан. Ламаның коданындан мал үнмээнде чортуп келген. Лама өөнде харын-даа бар болган.
Оюндунуң адазы шала оожум ламага бараалгап, амыр-менди солчушкан. Эртенги от отчуваан, өг ишти соок. Ламаның кадайы чаа эскен шай куткан.

Шай-даа боостааже ажар хире эвес девидеп келген ашак, чугаазын эгелээн.

Ам канчаар, хамык шынны өчүп, төлүнүң чүдек багын тө каап, таалыңындан бар-чок аъжын-чемин уштуп, оглунуң тынын авыралдаарын дилээн.

Саа-Ловуң хамык өчүктү таваар дыңнаан соонда, чугаалап үнген:
— Мен ийи күзүн улаштыр ийи сувай инектерим-даа оорладып чорбаан мен, ашак! Таалыңыңдан ужулган аъш-чемиң мээң от-көзүмче шымчым-даа хирени салба!? Суктунуп алгаш, чоруп-ла көр! – деп негей аарак, барык дужааган дыңзыг үн-биле чугааланган.

Чорук бүтпээнин, хор эрээр хире эвезин ашак билгеш, чыгдынып алгаш, аяар-оожум үнүп чорупкан. Орук ара бар-ла сагыш-сеткилинден муңгарап, муңчулуп чанып келген. Сактырга, дурт-сыны чаңгыс хүн дургузунда бүшкүйүп бадып келгензиг апарган.

Хөйнү көрген, назы-хары улгаткан, чонунга хүндүткелдиг лама кижиниң сеткилин аажок хомудатканы ашактың аал-коданынга дыка-ла хай-бачыттыг, улуг хүрүмнүг болган. Күжүр адазы хам-даа хооп, лама-даа чалап четтикпээн, Оюнду ол хевээр оңгарылбайн барган.

Дегут ДЕМЧИК,
Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

“Шын” №9 2023 чылдың февраль 7