Сагыш аартыр “сачиирлер”

Миннип келиримге-ле, Кара-Хөл улузу уборнаяны “боорнай”, сортирни “сачиир” дээр болган. Бодум база ынча деп өскен мен. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, ол дээрге, хөйге билдингир туалет-тир ийин. Амыдыралга эргежок чугула бо эттиң херектииниң дугайында аргажок бергедеп келгеш миннип келир бис.

Эң-не баштай республикага келген аалчы, аян-чорукчу, турист чүнүң-даа мурнунда ооң арыгланыр черлериниң деңнелинден бүдүн Тываның, ооң чонунуң дугайында ниити билиишкинниг болур. Мооң ужун бир чамдыкта “хирлиг”, “чуттуг” деп деңнелгелер хөйнүң кулаанга бо-ла чеде берген болур. Бирде-бирде ону дыңнаары безин халалыг апаар.

Байырлалдар, симпозиумнар, маргылдаалар, мөөрейлер үезинде найысылал Кызыл хоорайывыс бир-ле кымыскаяк өө ышкаш апаар. Чалаткан аалчыларның, киржикчилерниң, көрүкчүлерниң саны бажын ажыг болур. Ынчан туалет эң-не хереглелдиг оран-сава апаар.

Бойдустуң чаяалгазы ындыг – өйлеп-өйлеп сыңыйны, ижин-шөйүндүнү амыдыралдың артынчыларындан хостаар апаар. Тус черниң үстүг аъш-чемин чооглап алгаш, ижин аарты бээр таварылгалар база турар. Амгы үеде харын ниитиниң бүгү чемненилге черлери, албан-организациялар, садыг-коржаалар шупту арыг-силиг туалеттиг-дир. Төлевирлиг арыгланыр черлер база бар. Ынчалза-даа оларның таңныылдары, амгы сөс-биле алырга, “камгалал албанының ажылдакчылары” ынаар багай-согай кижилерни киириксевес, ала-карактаар, барааны хирелиг улусту шуут-ла ойладыр апарган. Кижи бүрүзүнде төлевирлиг туалет өртээ кайыын чоруур боор. Шагдан бээр ындыг турбаан болгаш, улус-чон кудумчунуң халас ”сачиирлерин” ажыглап чаңчыгып калган. А амгы шагда оларның саны мурнунда турганындан безин эвээжээн. Бөгүн нарын айтырыгларның бирээзи ол болуп турар. Туалет чокта сайзырал-хөгжүлде база турбас ынчеш.

Наадым байырлалының соонда хем эриинде, парктың арга иштинде ында-мында өпейтип каан “миналар”, херээжен улустуң “чонактары”, узун-узун ак-ак “мчстер” (балыкчылар болгаш аңчыларның, туалет саазынын элдээрти адааны ол) овааланы берген. Хөй-ниитиниң арыгланыр черлери четчир турган болза, ындыг чурум чокталыышкын кайын тургустунар чүве ийик.

Хоорайда, орук кыдыының туалеттеринде арыг-шевер айтырыы чогумчалыг эвес. Ылаңгыя орук кыдыының сервизинде ол аскап турар. Оларны дорт харыылап турар харыысалгалыг черлерниң чок болганы-биле мындыг чурум үрээшкини болуп турар деп чамдыктар бодаарлар. Саазын кырында кайыын ындыг боорул аан – оларны дорт харыылаар организацияларны ында быжыглап каан турбуже. Ындыг болзажок, байдал ыракта-ла чогумчалыг эвес. Р-257 орукта арыгланыр черлерже кирери безин ондактыг, даштындан көөрге барааны чаагай дээрден башка. Кыжын оон чуңгулап болур. Оларның бирээзинге оор алган бода малдың бажын, кежин, ишти-хырнын уштуп октапкан болган, ында чыылган курт-чажарларның хөйүнден ынаар чагдаары безин берге. Мындыг байдал бо орукту дургаар, Моол-биле кызыгаарга чедир.

Ажыы-биле чугаалаарга, арыгланыр черлерниң иштин эрткен-дүшкен чорумалдар бок төгер чер кылып алган дизе частырыг болбас. Чамдык черлерде бок төгер контейнерлер безин чок. Чадаана чоогунда черлерни харын чүгээр арыг-силиг деп болур. Чер-черлерге ынчап турда, бисти “хирлиг”, “чуттуг” деп турбайн канчаар. А арыг-шеверни чер-черлерге тударының аргалары бөдүүн-дүр ийин. Орук албаннары, тус-тус черлерниң чагырга черлери оларны хүннүң-даңның хайгааралынга ап, а чорумалдар узун орукка арыг-силиг болур болза, янзы-бүрү “чонактар”, “мчстер”-даа, орук кыдыында, хемнер-суглар уннарында салбараарган боктар-даа кайыын тыптып кээр деп. Ол дээрге бистер бүгүден хамааржыр айтырыг-дыр ийин. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, культуравыстың деңнелинден кол хамааржыр. Ынчалзажок, бөгүн биске хөй санныг арыг-силиг, ажаалда-тежээлделиг “сачиирлер” дарый херек.

А. ХЕРТЕК.

"Шын" №63, август 26, 2023 чыл.