Тыва чечен чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи, шүлүкчү, прозачы, шиичи, чогаал шинчилекчизи, Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Бакизович Пюрбюнуң (1913–1975) сентябрь 7-де 110 хар харлаан ою. Ооң амыдырал-чуртталгазының база чогаадыкчы ажылының дугайында А.К. Калзан, Д.С. Куулар, Ю.Ш. Кюнзегеш, М.А. Хадаханэ, А.А. Даржай, В.С. Салчак болгаш өскелер-даа бижип, аңгы-аңгы чогаалдарын сайгарып, үнелелдерни бергилээн.
Сергей Пюрбю тыва чечен чогаалдыӊ төөгүзүнде эӊ-не шылгараӊгай шүлүкчү дээрзи билдингир. Шүлүк чогаалы, ылаӊгыя лирика – ооӊ чогаадыкчы ажылыныӊ кол өзээ болуп турар. «Төрээн дылымга» деп шүлүүнден:
Ораннарда улуг, биче,
Дыңнавааның кандыг дылдар чогул?
Ол дылдарның аразында
Тыва дылга ынаам кончуг.
Авам күжүр кавайымга
Аадып ора, ырлап чораан
Өпей ырын мен оон дыңнап,
Өскен болгаш, ынак боор мен...
(1946)
1947 чылда шүлүкчүнүң «Төрээн черим» деп шүлүктериниң чыындызы парлаттынган. Ол номда «Тывамга», «Мөңгүн-Тайга», «Кара-Суг», «Эъжим», «Сеңээ», «Төрээн дылымга» деп шүлүктери дээш национализмге чыпшыр көрдүрүп, нүгүл-хопка таварышкаш, 1948 чылда хоругдаткан. Шүлүкчүнүң тыва дылынга, «Тыва деп булуңунга», хензиг кара-суунга арыг ынакшылын ынчангы эрге-чагырга кем-херек үүлгедиишкини деп санаан. Төрээн черинге ынакшыл турбас ужурлуг, чүгле улуг Ада-чурт ССРЭ-ден аңгыда төрээн чурт чок, тус черниң патриотизми турбас ужурлуг турган кадыг-хажагай үе-дир. «Амгы үениң байдалы-биле алырга, Сергей Пюрбю ынчан хамааты туруштуң бедии-биле шүлүкчү сеткилинден ёзулуг маадырлыг чорукту кылган» – деп, А.А. Даржай бижээн.
С. Пюрбю бүгү чогаадыкчы назынында улуг орус шүлүкчү Александр Пушкинни бурганчыдып, бедик үнелеп чораан. Ооӊ «Евгений Онегин» деп шүлүктээн романын тыва дылче очулдурган болгай. А. Пушкинниӊ сеткил-соруу С. Пюрбюнуң чогаалдарында сиӊниккен деп болур. Шылгараӊгай орус чогаалчы Ф. Достоевский А. Пушкинни «орус поэзияныӊ хүнү» дээни ышкаш, С. Пюрбюну тыва поэзияныӊ хүнү деп болур бис. Бүгү тыва шүлүк чогаалынга ооӊ салдары ол хире өндүр болгаш солуттунмас болган.
Сергей Пюрбюнуӊ шүлүкчү мергежилинде оон-даа өске башкылар бары чугаажок. Бир дугаарында, тыва чонунуӊ чүс-чүс чылдарда сайзырап келген кайгамчыктыг аас чогаалы: ырлар, кожамыктар, үлегер домактар, йөрээлдер…
С. Пюрбюнуӊ бойдус лириказынга Афанасий Феттиӊ сымыраныы, тыныжы, а хамааты лириказынга Владимир Маяковскийниӊ алдарлыг «чадазы» болгаш күштүг, дыӊзыг үнү улуг салдарлыг болган. Ынчалза-даа шупту шүлүктеринде А. Пушкинниӊ сеткил-соруу делгереп, ооң хостуг чоруу иле көстүп турар. Бо чүүлге С. Пюрбюнуӊ поэзиязыныӊ алыс ужур-утказынче ханылап кирерин оралдажыр-дыр бис.
Шүлүкчүнүӊ бойдус лириказында бөдүүнү-биле бойдустуӊ болуушкуннарын чуруп көргүзүп турар үезинде, бүгү бойдус шупту өӊнери-биле каракка көстүп, янзы-бүрү үннери-биле кулакка дыӊналып кээри онзагай. Бодаарга-ла, бүгү бойдус шүлүкчүнүӊ магадап ханмас көрүжүнден оттуп, ооӊ чүрээниӊ согуу-биле деӊге шимчеп, тынып, сымыранып, ырлап турар ышкаш болур. Чижээлээрге, «Эртен» деп шүлүүнде бойдустуӊ дүнеки уйгу соонда оттуушкунун чураан. Мында барыын даглар анаа-ла хаяаланып чырып келбээн, а «арнын чунуп, хүлүмзүрүп, кыва берген». Хамнаарак анаа-ла ырлай бербээн, а ооӊ «мөӊгүн ышкаш, өткүт үнү хавак баарын кыӊгырткайнып дола берген».
А «хөлегелиг, хөлүгүр көк туруг безин … саарыг-биле сагыш-чүрээн чугаалажып турган ышкаш»:
«Хөлегелиг, хөлүгүр көк туруг безин
Хөглүү кончуг, арны чырып келген ышкаш,
Чарлып болбас эжи ышкаш, саарыг-биле
Сагыш-чүрээн чугаалажып турган ышкаш».
Сергей Пюрбюнуӊ ынакшыл лириказы. «Ырак-чоокта шимээн-даа чок» деп шүлүүнде бойдус биле кижи сеткили тудуш дээрзи билдинип кээр: мында салгын биле бүрүлер душтуктар дег сымырашкан, чодурааныӊ маӊган ак чечектери ынакшылдыӊ арыын көргүзүп турар. Караӊгылап, дээрниӊ өӊү оӊа-даа берзе, ынаа кыстыӊ карактарыныӊ өӊү идегелди өжүрбес:
«Чаптаан чокта айлар, чылдар
Казыргы дег дойлуп эрттип,
Чалыы үем арттар ажып,
Кастыктарым чайырланды.
Шак ол кежээ уттундурбаан,
Сагыжымда чырывышаан».
Шүлүкчү ынакшылдыӊ минниишкинин камныг, эптиг-ээлдек кылдыр дамчыдып, ооӊ камгалал чок, бустуучалын номчукчунуӊ сеткилинге оттуруп шыдаан.
Дараазында «Баштайгы ужуражыышкын» шүлүкте арыг чырык сеткилди көргүскен:
Удаажырап эртсе-даа чок,
Болчаг кылбайн, сээӊ-биле
Ужурашкан хүнүвүстү
Болган-на чок сактыр-дыр мен.
Ол хүн ашпаан, сеткилимде
Ояар арткан, чырып туру.
Чазык арын, эргим карак
Чанымда бо көстүп чору.
Чогум бо шүлүкте душ болуп ужуражыышкын болгаш чаӊгыс көрүштен өске чүү-даа болбайн турар. Кандыг-даа болуушкун чок-даа болза, бир-ле сактыышкын сеткилге оттуп кээр кылдыр бижиттинген. А. Пушкинниӊ «Кайгамчыктыг кыска өйнү сактып тур мен» («Я помню чудное мгновенье») деп шүлүүнде ышкаш, уттундурбас минниишкин...
Бойдус лириказы биле ынакшыл лириказыныӊ тудуш харылзаазын «Часкы кежээ» деп шүлүктен көрүп болур. Ынакшыл дугайында каш-ла одуруг бойдустуӊ чурумалы-биле тутчу берген:
«Алаак иштин чодурааныӊ
Айысталган чыды долган,
Харжыгаш дег, ооӊ чечээ
Кара чажыӊ бызап турду.
Чидиг шолбан чүнү оштап,
Чивеӊнедир караан бисче базары ол?»
С. Пюрбюнуӊ өске-даа шүлүктеринде ынакшыл шак мынчаар, артык сөстер чокка илереттинген. Бойдустуӊ чурумалында кыска үеде чаӊгыс көрүш, хүлүмзүрүг, холдар… – ооӊ-биле сеткил сөглеттинген.
«Утпас мен деп сөглевээн мен» деп шүлүүнде Сергей Пюрбю ынакшылга четтиргенин илередип, мөгейип турар:
«Ачылыг хүн ужуражып,
Аксым-кежиин тутсуп бердиӊ.
Ол хүн шаӊнаан ынакшылыӊ
Оонакталып, төнүп калбаан».
Аялгалыы болгаш чечени-биле, чаа, арыг көрүжү-биле Пюрбюнуӊ шүлүктери улустуӊ сеткил-сагыжынга дээп, чырыдар аргалыг. Ынчангаш ооӊ билдингир ыры апарган шүлүктери хөй: «Алды айныӊ дүнезинде», «Белек», «Дембилдей», «Авайымны», «Өшпес одум», «Аныяк кадарчы дугайында ыр», «Чүнү бодап ор сен, уруг?» дээш оон-даа өске. А «Күскү сесерликке» деп өлүм чок ырызын ам-даа чон ырлап чоруур.
«Көктүг чазын маңаа көрүштүвүс –
Хөлүгүр күс бөгүн мында дүштү.
Саглагар, чоон ынак терээвисте
Чаңгыс бүрү менче согаңнап тур».
Бо шүлүкте чаӊгыс-даа «ынак мен» деп сөс чок. Кол черни саглагар, чоон, бүрүлери дүжүп калган терек ээлеп турар. Будукта артып калган чаӊгыс борбак бүрүзү черже кээп дүжер… Ынакшыл шыйыы каш-ла одуругда – сактыышкын база келир болчаг дугайында күзел. Ол шыйыг кыска болгаш ырак болган тудум, чымчак болгаш чүрекке дээштиг бооп турар. Бо ырыныӊ бөдүүн болгаш өткүт сөстери база чараш аялгазы, илби-шиди дег, сагыш-сеткилди доюлдурар. «Алды айның дүнезинде» деп ырыны «ынакшылдыӊ гимни» дег ырлап чоруур:
«Өртемчейде кайда-даа чок,
Өртээ турбас белээм барын билбээн-дир мен.
Чүден артык ховар белээм –
Чүрээм-биле айны, хүннү эжеп берейн».
Чогум-на үстүнде көргенивис бойдус болгаш ынакшыл лириказында, арыг поэзияда, ооӊ төрээн черинге, төрээн чонунга, бойдуска, чараш чүүлге ынакшылында С. Пюрбюнуӊ хостуг, ажыт-чажыт чок, чүректиӊ ханызындан үнген үнү дыӊналып турар. Чогум-на ында ол бүрүнү-биле, сагыш-сеткил хайныгыышкыны-биле күчү-күштүг чалгыннарын херип, бедидир ужуп турар.
Людмила Мижит,
филология эртемнериниң кандидады, ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы.
№66 «Шын» 2023 чылдың сентябрь 6