«Сайыт кызы» чүге сайыт кызы болбааныл?

«Сайыт кызы» чүге сайыт кызы болбааныл?

Тыва проза жанрыныӊ херээжен төлээлекчилери Екатерина Танова, Зоя Байсалова, Анна Ламажаа, Зоя Донгак, Лидия Иргит, Мария Күжүгет, Лидия Ооржак, Саяна Өндүр, Зинаида Серен-Чимит, Ульяна Монгуш, Хемермаа Сайзан-оол  оларныӊ ук жанрга ажылдап келгениниӊ соон дарый бо удаада ол авторларныӊ ном саңынга база бир калбак чогаал ному немешкен. Раиса Ондарныӊ «Сайыт кызы» (2021 ч.) деп номунда «Ынакшылдыӊ човулаӊы» деп тоожу, алды чечен чугаа база «Даштыкы чурттарже аян-чоруктар» деп орук демдеглелдери кирип турар.

Раиса Ончатпановна Он­дарныӊ ады тыва номчукчуларга ындыг-ла билдингир эвес бол, ооӊ бижээн чогаалдары «Улуг-Хем» альманагынга, «Мөӊгүн ужукка» парлаттынып келген. Оон аӊгыда, рес­публика солуннары «Шын», «Тувинская правда» база «Башкы» сеткүүлүнге ажыл-агый, амыдырал дуга­йында демдеглелдери, медээ­лери чырыттынып турган. Ол Бай-Тайга кожууннуӊ Бай-Тал суурунга төрүттүнген. Аӊаа ортумак школаны 1972 чылда дооскаш, уран чүүл училищезин, оон улаштыр Кызылдыӊ педагогика институдунга 1985 чылда башкы мергежилин чедип, дипломну алган. Бүгү амыдыралын башкы ажылы-биле холбап, чоннуӊ ажы-төлүн эртем-билигге чедирип чоруур. Раиса Ончатпановна – күш-ажылдыӊ хоочуну, Россия Федерациязыныӊ улус өөредилгезиниӊ тергии­ни, Тыва Республиканыӊ улус өөредилгезиниӊ алдарлыг ажылдакчызы, дээди кате­горияныӊ социал педагогу, Россия Федерациязыныӊ Журна­листер база Тываныӊ Чогаалчылар эвилелдериниӊ кежигүнү.

«Ынакшылдыӊ човулаӊы» деп тоожуда

Автор «Ынакшылдыӊ чо­вулаӊы» деп тоожузун он бир эгеге база эпилогка чарган. Ынчаар эгелерге үлеп алганы эптиг болган бе деп айтырыгга номчукчунуӊ бодалы эргежок чугула. Чогаал калбак номчукчуга четкени база улуг айтырыгныӊ бирээзи, чүге дизе ном чүгле 100 экземпляр кылдыр үнген.

Тоожунуӊ эгезинге автор эпиграф кылдыр Ф. Энгельстиӊ «Ынакшыл, хүндүлежиишкин чок болганда, чарлып алганы дээре, оларныӊ боттарынга-даа, ниитилелге-даа буян болур» деп сөстерин киирген. Эпиграф бүдүн чогаалдыӊ утказын сиӊирип ап болурун номчукчуларывыска баш удур сагындырып алыылыӊар.

Сюжеттиӊ тургузуунга кол нуруузунда киржип турар маадырларга башкы Чодураа Ондаровнаны, ооӊ өөнүң ээзи Аликти, өөреникчи (сөөлүнде шагдаа апаар) Семенну база Чодурааныӊ оглу Шолбанны хамаарыштырып болур. А ийи­ги чергениӊ маадырларынга Чодураа Ондаровнаныӊ ада-иези база хамааржы бээр. Түр маадырларга Чодурааныӊ кино­театрга кады келгени кыс эжи база Аликтиӊ эжи Маадыр­ны, Аликтиӊ кады арагалаар кадай-кызын, оор херекке киржип турар улгады берген эр кижини, оон аӊгыда, сюжетке кезек када көстү кааптар  маадырларга почтальон угбайны база шу­ваганчы кадайны адап болур.

Ном калбак номчукчуга четпээнин база тоожунуӊ улуг эвезин барымдаалааш, ооӊ сюжедин эгелер аайы-биле чүгүртү кɵрүп көрээлиӊер.

Тоожунуӊ эгелеринде

Бирги эгеде аныяктарныӊ кинога танышканын база Чодураа, Аликтиӊ овур-хевирлерин чураан. Ийиги эгеде 20 харлыг Чодураа Аликти ада-иезинге таныштырар, ооӊ иштиг-сааттыг болганын ада-иези билип каар. Оглу Шолбанныӊ төрүттүнгени, улаштыр Чодурааныӊ инсти­тудун доозуп алыры база-ла бо эгеде бижиттинген. Чодураа суурунга тыва дыл башкызы, а Алик совхозтуӊ чолаа­чызы апаарын ийиги эгеден билип алыр бис. Беш чыл чедир чурттап чорда, Аликтиӊ аажы-чаӊы өскерилгенин, арагалаар апарганын база Чодурааныӊ бодунуӊ амыдыралынга час­тырыг кылганын медереп билип, чааскаанзыралдыӊ оруун­че киргенин ук эгеде чураан.

Үшкү эгеде башкы Чодураа Ондаровна бодунуӊ доозукчу клазынга чогаадыг бижидерге, өөреникчизи Семеннуӊ ат-сывы чок кыдыраашты дужаапкаш, ында «Келир үеже мээӊ көрүжүм, бодалым, базымым – чүгле СИЛЕРДЕ!» деп бижип каанындан, сюжеттиӊ база бир иттириглиг кезээ ажыттынар.

Дөрткү эгеде школага өөре­никчилерниӊ танцы-сам кежээзи болганын, аӊаа башкызы Чодураа Ондаровна-биле Семеннуӊ кады танцылаан, бажыӊынче үдээнин делгередир бижээн. Ол-ла эгеде Аликтиӊ арагалап-дарылап турарын база автор демдеглеп турар. Бир хүн башкызыныӊ айбызы-биле Семен ооӊ бичии оглун бажыӊынга чедирип, таныжып алганын, башкызы биле өөреникчи Семеннуӊ ол кежээ чугаалашканы бешки эгеде бижиттинген. Аликтиӊ эзирик­ бак чоруу уламчылавышаан.

Алдыгы эге Семеннуӊ овур-хевирин чурааны база ооӊ он сес хар чедип, шериг чоруурунга белеткенип турары-биле эге­лээр. Доозукчу кежээ. Башкызыныӊ билдинмес чылдагаан-биле эртежик бажыӊынче чана бергени Семенну бо эгеде элдепсиндирер. Оон аӊгыда, алдыгы эгеде чөрүлдээниӊ кол чылдагааны доӊнаттынып, дамчыыр чугааны Аликтиӊ кады арагалаар кадай-кызыныӊ ооӊ кулаанга чедиргени-биле база Аликтиӊ кадайын эттээни-биле бо эге доостур. Семеннуӊ шеригже үделгези база ооӊ башкызынга бижээн сагыш-сеткилин илереткен чагаа­зын дамчытканын чедиги эгеде көргүскен. Шеригден чагааны Чодураа Ондаровнаныӊ онза дүвүрел-биле манап, номчуп турарын база-ла бо эгеден билип алыр бис.

Сески эгеде Чодураа Ондар­овна, Алик база оларныӊ чеди харлыг бирги классчы оглу ба­жыӊынга турда, Семеннуӊ ше­ригден чедип келгенин бижээн. Оларныӊ кады шайлап, Семеннуӊ Чодураа Ондар­овнага база бичии оглу Шолбанга белектерин сунуп турда, Аликтиӊ чалатпаан аалчызынга өөрүшкү чок болганын медереп билгени. Семен чорупкан соонда, Алик ам-на таптыг чурттаар деп боданып, аашкынганын ук эгеде автор илереткен.

Семеннуӊ шеригден хала­жып келгениниң соонда, Чодураа Ондаровнаныӊ са­гыш-сет­килиниӊ ийи аӊгы апар­га­ныныӊ дугайында тоску эгеден билип алыр бис. Аликтиӊ кезек када кижизиг апарганы, Семеннуӊ шагдаалай бергени, Аликтиӊ катап арагалап, оор-сук кылганы, шагдаа Семеннуӊ оорларны тутканы, шуваганчыга инээн эгиткенин база-ла ол-ла эгеде көргүстүнген.

Аликтиӊ оор-сук кылганыныӊ соонда, Семен башкызыныӊ бажыӊынга чедип, ооӊ үүлгеткен херээниӊ дугайын чугаалааны онгу эгеден билдинер. Чодураа Ондаровна оглун алгаш, авазы сугже чоруй баарга, аӊаа  Семен ужуражып чеде бээр. Башкыныӊ ада-иези Семеннуӊ келгенинге таарзынмаан, харын-даа өг-бүле аразында чөрүлдээлиг эпчок байдалдыӊ тургустунуп келгенинге ооӊ ачазы Семенну буруу­дадып турар. Семен чоруптар.

Он бирги эгеде Аликтиӊ шагдаа черинден үнүп келгеш, каты, кат-иезинге чеде бергенин көргүзүп турар. Чодураа Ондар­овна чанарындан ойталаар, ооӊ ужун Алик кадайын эттеп, аӊаа кемдээшкиннер чедиргенинден Чодураа эмчиже кире бээр.  Каш хонганда Алик катап база каты, кат-иезиниӊ бажыӊынга чедип, оларга чɵӊгээлеп турар. Каты-биле чогушканыныӊ түӊнелинде, оларныӊ аразынче оглу Шолбанныӊ киргенинден, Алик оглун душ бооп бижектептер. Чаш оолдуӊ өлгени-биле ук эге аар, караӊгы ɵӊ-биле доос­тур. Ол бүгү болган байдалдарны Чодураа Ондаровнаныӊ эмчиде бергедеп чыдарындан билбези-биле тоожу ынчаар доостур.

Эпилогта бичии Шолбанныӊ чевээнде Семеннуӊ чеде бергеш, мөӊгези-биле удаан чаш оолга, ооӊ авазынга кайы хире чоок хамаарылгалыг чораанын, оларныӊ мурнунга база буруулуг мен деп чүвени медереп орарын автор илереткен.

Далаш чоруктуӊ шынары багай

Сюжеттиӊ хөгжүлдезин чорудуп тура, тоожунуӊ авторунуӊ болуушкуннарны каш домак-биле далаш көргүзүп турарын, ылаӊгыя ийиги эгеде иле көскү апарганын номчукчу эскерген боор. Орус чоннуӊ бөдүүн чугаазы-биле алыр болза, «Европаны даалыктадып эрте бергени»-биле дөмей. Чижек кылдыр ийиги эгеден дөрт абзацтан ону хайгаарап көрээлиӊер: «Кажан Чодураа Аликти эдертип алгаш, таныштырып кээрге, ада-ие ону чылыг-чымчак уткуп, боттарыныӊ оглу дег хүлээп алганнар. Күдээ болур оол мөге-шыырак-даа, чугаакыр-даа кижи болган. Уруунуӊ удавас ава болурун ада-ие билип кааннар.

Шынап-ла, чаӊгыс уруу оол уруг божуптарга, кырган ада-иезиниӊ өөрүшкүзү-даа кедергей. Уруун институт доозуп алырын бодап, бичии чаш Шолбанны азырап артып калганнар.

Чаш оол шак-шагы-биле өзүп  доругуп орган. Өссе-өссе, чугаа-сооду үнүп, кылаштай бергеш, кырган ада-иезин «авай, ачай» деп, төрээн ада-иезиниӊ аттарын адаар чаптанчыг кижи болган.

Чодураа институдун доозуптарга, ада-ие, дөргүл-төрел аныяктарныӊ кудазын эрттиргеннер. Белек-селек, алгыш-йө­рээл арбын, хөй болган» (ар. 8).

Чаӊгыс бо чижектен безин көөр болза, каш чылдыӊ болуушкуннарын, ооӊ-биле холбашкан овур-хевирлерниӊ чуруушкунун, сюжеттиӊ дес-дараалашкак чорудуун автор далашканындан «чечек баштаан өшкү» дег ажа халып, эреӊгейлеп каапканы илдеӊ. Ооӊ хараазы-биле чогаалдыӊ уран-чечени база оранчок аскай берген.

Овур-хевирлерниӊ чуруушкуну

Ам овур-хевирлерни чуруп турарын көрүп көрээлиӊер: «Аликтиӊ даштыкы хевир-кɵрүжү, шынап-ла, хоомай эвес оол болган. «Турза – узун, тутса – мɵге» деп чугаалап болур, спортчу хевир-сынныг, хүнге дадыккан кара-хүреӊ шырайлыг, улуг чараш карактарлыг, оозу арта хып турар дег, оттары чайнап чоруур, бажыныӊ дүгү дас кара, хүлүмзүрүп, каттыра кааптарга, ооӊ туӊ дег ак диштери ону улам чараш, аян киирип турар. Ол бодунуӊ даштыкы аян-шинчизи-биле кандыг-даа кыстарны бодунче сорунза дег тыртыптар, бир онзагай кɵрүштүг эрлерниӊ бирээзи. Ол чүгле бодунуӊ даштыкы чаражы-биле эвес, орлан-эрес, ɵде-чара, чечен-мерген чугаа-соот­куру-биле база танцы-самга, ыр-шоорга, спортка сундулуу-биле онзаланып, ɵскелерден ылгалып турган» (ар. 6-7).

Ийе, харын, үстүнде Аликтиӊ овур-хевирин чураан одуруг­ларны чаӊгыс эвес удаа тыва чогаалдардан номчаанывысты база маӊаа демдеглээш-даа канчаар. Тапталып, ылчырап каан одуруглар деп ынчалдыр-ла билдингир. Кайгамчык чүүл чүл дизе, кɵӊгүс чаа-ла кино­театрга бир-ле дугаар таныжып алган оолдуӊ даштыкы овур-хевирин тоожунуӊ кол маадыры Чодурааныӊ сактып билип алганы ындыг болган болза, «ол чүгле бодунуӊ даштыкы чаражы-биле эвес, орлан-эрес ɵде-чара, чечен-мерген, чугаа-сооткуру-биле база танцы-самга, ыр-шоорга, спортка сундулуу-биле онзаланып, ɵскелерден ылгалып турган» деп одуруглар Аликти шагда-ла таныыр-билир кылдыр дамчытканы элдеп. Бо бүгү база авторнуӊ чогаалын тургузуп тура, катап эглип, овур-хевирлерни хоюглаваанындан, тоом­ча чок, кичээнгей албаанындан үнүп келгени билдингир.

Аликтиӊ даштыкы овур-хевиринге деӊнээрге, Чодурааныӊ овур-хевирин автор арай тыртым чураан: «Чодураа ада-иезиниӊ чаӊгыс кызы. «Чодураа дег карактарлыг, чойган дег сынныг» деп тыва улустуӊ чугаалажыры ышкаш, борбак кара карактарлыг, чараш ак шырайлыг уруг ортумак школаны 16 харлыында доозупкаш, улаштыр башкы институдунче кирип алган. Ол кара чаӊгыс ɵссе-даа, ɵскелерге дɵмейлешпес тура-соруктуг, биче сеткилдиг, улугну улуг, бичиини бичии деп ылгап билир, турамык сеткил чок, халымак эвес, шын езу-чурумга кижизиттинген… Авазыныӊ ол шевер салым-чаяанын уруу база дɵзеп, ине, хендир тудуп алгаш, дааранырыныӊ янзы-бүрү аргаларын авазындан кɵрүп ɵɵренип алган…  Чодураа хɵй чүве чугаалавас, пɵрүксүмээр, оожум чаӊныг кыс…» (ар. 7-8). Бир-бир номчуп олурарга, класс башкызыныӊ ɵɵреникчиге характеристика бижип олурары-даа сагышка кирер. Азы авторнуӊ башкы мергежили бо чогаалды тургузуп турда, шаптык болганы ол ирги бе?!

Ындыг бе дээрге, башкы биле ɵɵре­никчиниӊ аразында тыптып келген сонуургалды автор чедимчелиг тургузуп шыдаан. Эгениг, ыядыычал чоруктан чоорту тывылган минниишкиннерден дидим базымнарга чедир ол кɵргүстүнген. Ынчалза-даа Семен биле Аликтиӊ чɵрүлдээзин шуут оюп каапканы чогаалдыӊ улуг чидирии дизе ажырбас. Ол бир аӊгы сюжет болуп боор турган. «Υш-булуӊчуктуӊ» бир азыын кɵргүспейн барганындан Семеннуӊ аажы-чаӊын, характерин, ɵзүлдезин билип алыры чогаалдан берге болду. Сонуургаан, ынакшаан херээжен кижизинге ооӊ хамаарылгазын автор чедир кɵргүспейн, херек үезинде ону ара октаптарындан номчукчуну ымзандырган ышкаш­ байдалдарга чедирип турар.

Ам Семеннуӊ овур-хевирин авторнуӊ номчукчунуӊ ки­чээнгейинге канчаар чедиргени-биле таныжып кɵрээлиӊер: «Семен чаш турда-ла, ада-иези айыыл-халапка таварышкаш, иелээ чок болганнар. Семеннуӊ мурнай-соӊнай-даа кады тɵрээн чүвелери чок, чаӊгыс оол болган. Энерелдиг ада-иениӊ эриг баарлыг чассыдыышкынын ол кɵрбээн, ɵскүстүӊ човулаӊныг чуртталгазын, амыдыралдыӊ ажыг амданын, аагын чажындан тура-ла эскерип, билип ɵзүп келген. Бодун долгандыр турар чүүлдерге ол кончуг ки­чээнгейлиг, эскериичел, кижизиг бүдүштүг, угаанныг оол кылдыр ɵзүп келген. Ооӊ улуг-шыыраа-даа кончуг, хүрежиринге сундулуг. Арны-бажы-даа кɵрүштүг. Школа доозарыныӊ кырында келген, 18 хар чедип турган.

Семен 9 класска ɵɵренип тургаш, Чодураа Ондаровнаны бүдүү иштинде сонуургай берген… Семен кажан-даа кыс улус сонуургап, бодап чорбаан. Чүге-ле чүве ийик, аныяк башкы ооӊ сагыжындан, бодалындан үнмес болган. Ол ооӊ чаш чүрээниӊ баштайгы оттурукчузу, ону бүдүү бодап, сонуургап чоруур кижизи болган…» (ар. 20-21).

Чогаалдыӊ кол маадырлары Чодураа Ондаровна, Аликке бодаарга, Семеннуӊ психологтуг портредин автор кызып ажыткан. Ылаӊгыя ооӊ башкызынга ха­маарыштыр оттуп келген минниишкиннерин кыдыраашка чо­гаадыг орнунга каш сɵс-биле, ооӊ соонда шериг чоруур бетинде Чодураа Ондаровнага дамчытканы чагаазында ынакшылын илередип турар. Семеннуӊ иштики сагыш-сеткилин ажыдарда, автор чагаа хевирин бо чогаалда чедимчелиг ажыглаан.

Башкызы Чодураа Ондар­овна база сагыш-сеткили дүй­меп,­ ынакшылдыӊ эзиминге алзыпканын дараазында оду­руг­ларда автор илереткен:                            «… Дүмбей караӊгы дээрниӊ тиинге­ хе­нертен чырык сыл­дыстыӊ кɵзүлгени дег, бир-ле кижиниӊ аӊаа эки хамаарылгазын, чиктиг кɵрүжүн ол эскерип эгелээн» (ар. 11). «...Бажыӊыныӊ шоочазын ажытпышаан, кире сал-ла, тонун-даа ужулбайн, дүрген-не сумказында чагаа­зын уштуп, чазып, оозун харамдыгып номчуй берген…» (ар. 30).

Семен биле Чодураа Он­дар­ов­наныӊ чырык, арыг сеткил­дерин илереткен одуругларга Аликтиӊ аажы-чаӊыныӊ дуга­йында арыннар кɵӊгүс удур илереттинген: «Анаада кадайынче чɵӊгээлээр боду ындыг чүве дыӊнапкаш, хорадаанындан чеди ɵкпези туруп келген, арта эзирии чаштай хона берген дег, идик-хевин ара-соора кеттинипкеш, эжикти аӊдара-дүӊдере ажыда октапкаш, үне халаан. Арны-бажыныӊ дүрзүзүн оскунупкан, халдаарынга белен араа­тан аӊ дег диштерин кыжыратпы­шаан, бажыӊынга бо халып келген…» (ар. 23). Ол бүгү муӊгаралдарга алыс­кан, коргуушкунга бүргеткен Чодураа Ондаровнаныӊ сагыш-сеткил дүймээшкиннерин илереткен одуруг­лар чогаалда бар: «…Чежеге дээр мынчаар коргуп-иргип чурттаарыл? Ашаан кɵɵр хɵɵн чок чорук башкыныӊ хомудалыныӊ эриин шагда ашкан. Чарлып алыыл  дээрге, база ынавас. Өлүрүп каар мен – деп кыжаныр. Ашааныӊ бо берге аажызындан ол шуут коргар апарган…» (ар. 24).

Маӊаа үстүнде номчукчуларга сагындырып каанывыс эпиграфче эглип кээлиӊер. Чүге-ле ийик, автор кииргени эпиграфты чогаалдыӊ тɵнчүзүнде эки түӊневейн, арам-безерек кылдыр тоожуну доозуп кааны чиктиг, чедимче чок болган. Логиктиг тɵнчү чогу дораан-на каракка илдеӊ болу берген. «Ынакшылдыӊ човулаӊы» деп тоожуну адап алганы-даа түӊнелинде чиге билдинмейн артып калган. Семен биле Аликтиӊ аразында чɵрүлдээни сюжетке кɵргүспейн барганындан тоо­жу бо удаа­да аскак-бүскек кылдыр сагындырып, авторнуӊ талазындан чогаал тургузар, овур-хевирлерни делгередир бижиир улуг мергежилди негеп келгени чɵп.

«Сайыт кызы» чечен чугаа бе?

Номнуӊ адын берген «Сайыт кызы» деп авторнуӊ чечен чугаа деп тодарадып алганы кыска чогаалды сонуургавайн баар аргавыс чок болду. Автор ону сатиралыг байдалдыг кылдыр тургузуп турганы илдеӊ. Ынчалза-даа мында чечен чугаа эвес, а новелла кылдыр ону тургускан болза, езулуг жанрын тывар турган. Чечен чугаа биле новелла жанрыныӊ ылгалын автор эки ылгап, чедимчелиг ажыг­лаан болза, сайыт кызыныӊ дугайында сюжет литературлуг быжыг чемиш бооп болур турган. Ол хире чогаадыкчы тывышты новелланыӊ бир кол дүрүмү – чештиниишкинниӊ бир онзагай, манавааны болуушкун азы бир-ле чүүл-биле доостуру кылдыр авторнуӊ чедир ажылдавайн барганы харааданчыг. Азы авторнуӊ теоретиктиг билии, чогаадыкчы арга-дуржулгазы четпейн барганы чадапчок.

Номнуӊ адын «Сайыт кызы» деп адап каан боорга, шыны херек, дыка-ла шыырак, номчуштуг чогаал ирги бе деп номчукчунуӊ кордаан сеткили ымзанып чыдып калган. Ооӊ орнунга номну тоожу хевиринге бижээн чогаалдыӊ ады «Ынакшылдыӊ човулаӊы» деп хевээр арттырган болза, чүүлдүг турганы чадапчок. Номнуӊ редакторлаанынга хамаарыштыр база четпестер бар, автор-даа, редактор-даа арай далаш, чиг чогаалдарны номче кииргени кɵскү, техниктиг, орфографтыг база бижик демдектеринге, стиль талазы-биле частырыглар хɵй дээрзин база маӊаа айтып каалыӊар. Ынчангаш «Сайыт кызы» сайыт кызы болбайн барган чылда­гааны ында.

Хөйнʏ манап болур

Ниитизи-биле түӊнээрге, херээжен прозачыларныӊ барбазында чаа ном немешкен, ол номнуӊ автору Раиса Ондар болган. Бир эвес далаш чок, эки хынамчалыг ажылдап, чогаал талазы-биле теоретиктиг билиглер-биле чепсегленип, чаа-чаа чогаадыкчы тывыштар-биле шудургу ажылдаар  болза, автордан хɵйнү манап болур деп идегел бар.

Радион ДОНГАК, чогаал шинчилекчизи.