Эрткен хүннерде Россияның шоу-бизнезиниң сылдыстары-биле кады тырттырган өңгүр чуруктарлыг медээ интернет четкизинге илдеңи кончуг көзүлген. Ында тускай хептиг тыва херээженни долгандыр журналистер, чурук тырттырыкчылары үглеп турарын көргеш, чүү ындыг солун хемчег болуп турган чоор дээш ооң киржикчизи Сайзанак Тинмейни чугааже чалап, кылып турар ажыл-ижиниң дугайында чугаалап бээрин дилээн бис.
Таныттынгыр болуру – чедиишкинниң эгези
– Экии, хүндүлүг номчукчулар! Ийе, сентябрьның бирги чартыында Москвага үш улуг хемчегге киржир аас-кежиктиг болдум. Бир дугаарында, сентябрь 10-да, Барвиха деп сураглыг улус колдап чурттаан суурга чараш чүүл болгаш мода дугайында база хөйге билдингир кижилерниң, ямбылыг аңгының амыдырал-чуртталгазын (светская жизнь) чырыдып турар улуг сеткүүлдүң (Fb Jornal) 2024 чылда уран чүүл, бизнес болгаш өске-даа адырлардан шылгарап үнген кижилерни шаңнаан байырлыг хемчегге киржир аргалыг болдум.
Аңаа шупту Россияның “сылдыстары” азы көскү кижилери кээр болганда, оларга дүгжүрүн кыскаш, Якутиядан каш чыл бурунгаар садып алганым костюмну кедип алгаш, бардым. Херек кырында, шаңнал алыкчыларының бирээзи эвес-даа турган болзумза, бүгү журналистер шупту мени эскерип, үглеп, интервью ап, чурукка тырттырып шаг болган. Ол сеткүүлдүң шаңнал алыкчыларының аразынче киржири-биле баш бурунгаар бодун таныштырган чагыг киирерин эштерим сүмелээрге, эгезинде чүү деп чүвел ол деп билип алыры-биле барганым ол. Хууда сайгарлыкчы чорукту кылып чоруур хөй улус чыылган черге өскелерни сонуургап халыырының орнунга, боду эскертингир болур болза, кылып турар ажыл-агыйын таныштырып, чаа-чаа солун кижилерни хаара тудар аргалыг болур чорду. Таныттынгыр болуру – чедиишкинниң эгези деп билдим. Ылаңгыя Тыва деп кайгамчык чараш чурт барын тайылбырлап, өске чоннуң сонуургалын оттуруп, биске кээп дыштанырынче чалаар аргалыг болганымга өөрдүм.
Хемчээлин калбартырындан кортпа
Ийи дугаарында, Москвага болган Леди клубтуң таныштырылгазынга спикер болуп, Клубтуң кежигүнү болур эргени алырынга чедир эрткен оруумну таныштырбышаан, Тываның онзагайын, ооң үндезин культуразының тускайлаңын, эвилең-ээлдек чонунуң дугайында чугаалаары – кол сорулгамның бирээзи. Бо удаада ындыг аргалар хөй болганынга канчап өөрүвес боор. Ол база бир чедиишкин-дир. Кандыг-даа ажылды эгелеп алгаш, ону оон-даа делгем, улуг хемчээлдиг кылдыр сайзырадырындан кортпас болза эки. Ынчангаш чүгле республика иштинге эвес, оон дашкаар солун кижилер-биле харылзаа тудуп, оларның дуржулгазын өөренип көөрү – сайзыралче базым-дыр.
Леди клуб азы чедиишкинниг херээженнер клувунуң кежигүнү болур төлептиг херээженнер Тывада хөй деп билир мен. Бодум бо Клубче киргеш, 5 ай болганда, ооң Тывада регионалдыг төлээзи апаргаш, маңаа «Будь в ТОПе. Гостеприимная Тува» деп бизнес-шуулганны эрттирдивис. Аңаа төлевилелдиң автору Ирина Топкасова, Россияның блогерлериниң национал ассоциациязының президентизи Ольга Берек, “Дорогое удовольствие” сеткүүлдүң үндүрүкчүзү Олеся Добрынин улуг сонуургалдыг кээп киришкеннер. Кажан оларны чалап турумда, бистиң республикавыстың дугайында интернет четкизинде үнүп турар хөөреткен багай медээлерни номчуп алгаш, кээринден коргуп турганнар. Оон боттары келгеш, караа-биле көргеш, ам-на онзагай чараш оран дээрзин билгеннер. Бо үстүнде адааным хөйге билдингир херээженнер интернет четкизинде муң-муң талалакчыларлыг. Оларның Тыва дугайында эки медээлери өске чоннарның сонуургалын оттурган-на боор.
Үш дугаарында, “Сарыг бүрү” эзотерика болгаш хамнаашкын фестивалын эрттирип турарывыс дээш Москвага «TIME MAGIC» сеткүүлдүң кол шаңналы – сылдысты болгаш дипломну алганывыс база улуг чедиишкин болду.
Бо хүнде мындыг түңнелдерге чедир белен эвес орукту эрткен мен. Бүгү бергедээшкиннер шак бо орукче мени ыдалап эккелгенин ам билип тур мен.
Чөленгииштигде, дидим болур
Ук-төөгүм Кызыл кожууннуң Баян-Колдан. Авам Светлана Аврековна Монгуш ТывКУ-ну дооскаш, ол-ла университетче ажылдап киргеш, аңаа бүгү назынында башкылаан. Бо хүнде аравыста чок. Улуг угбам 5 харлыында чок болган соонда, авамның чаңгыс уруу кылдыр өзүп келдим. Мен база орус дыл болгаш литература башкызы кылдыр ТывКУ-нуң филология салбырын доостум. Баштайгы өг-бүлемден үш оолдуг мен. Ийи дугаар өөм ээзи Владимир Тинмей биле база оолдуг болдувус. Бо чылын кады чурттаанывыстан бээр чайырлыг (никель) куда четкен юбилейлиг чылывыс болуп турар.
Хууда сайгарлыкчы ажылды эгелээр мурнунда, бодум Тыва Чазактың Аппарадынга 20 чыл ажылдадым. 1997 чылда машинист кылдыр ажылдап киргеш, чоорту депшип, килдис эргелекчизи, сектор эргелекчилээш, сөөлүнде Чазак Даргазының Администрациязының удуртукчузунуң оралакчызы, организастыг ажылдар эргелелиниң начальниги болуп ажылдаан мен.
2014 чылда Тыва биле Россияның каттышканының 100 чылын демдеглеп турган. Ол үеде республика чергелиг бүгү хемчеглерниң организастыг айтырыгларын харыылап, дыштаныр хүн чок даң бажындан орай кежээге чедир ажылдап, бажыңга чүгле хонуп алыр дээш кээр турдум. Ынчан өөм ээзи, “Чок болза, ажылыңга дүрер-орундан аппарып ал, чок болза, ажылдан шуут үнүп ал” – дээн. Мен өг-бүлемни шилип алгаш, күрүне ажылындан олчаан үнгеним ол. Бажыңга декабрьдан майга чедир олургаш, оон ыңай шыдавайн барган мен. Дыштанып олурган үемде чыглып келген энергияны бир-ле чүүлче чарывас болза, хоржок апарган. Кезээде организакчы ажылды кылып чораан боорумга, куда-дой ёзулалдары организастаар бизнес ажыдарын өөм ээзи саналдаан. Тыва кижиниң доюнга 300-тен эвээш эвес улус келир болгай, ол-даа берге-ле боор дээш арай дадагалзап турдум. Өөм ээзи ынчан меңээ быжыг чөленгииш болуп, деткээн. Боду машиналар септээр хууда ажыл-агыйын чорудуп турган. Амгы үеде мээң-даа өөм ээзиниң-даа аваларывыс чанывыста чок. Ам чүгле ийи бодувус демнежип, деткижип чор бис.
Чогум-на сайгарлыкчы чорукче студент тургаш-ла, бажым супкан турганымны сактыр-дыр мен. Ынчангы 90 чылдарда Бишкектен, Казахстандан бараан сөөртүп, улуг баул дижир барбалар чүктеп, чайның изиинде, кыштың 50 градус соогунда безин, төп рынокка садыгланып турган үелерим бар. Ол берге үелерде авам меңээ бүзүрээр турган. Ооң деткимчези турбаан болза, чааскаан каяа шыдаар турган деп мен. Чүнү-даа кылыр дээнде, үр боданмас, авам-биле, дөргүл-төрелдеривис-биле сүмелешкеш, кылып кириптер турдувус. Шак мындыг быжыг чөленгииштерим мени дидимнендирип турган.
Эгелээн соонда, тура дүшпес
Кажан күрүне ажылындан үнгеш, Куда-дой агентилелин ажыдып тура, ретро лимузин садып алгаш, ону кудаларга ажыглаарын Тывага бир дугаар эгелээн бис. 2015 чылда куда-дой делгелгезин (зал каастакчызы, арын-баш эдип-чазаар, будуур улус, кондитерлер, флористер...) организастап турувуста, хөй кижи бүзүревейн, дөмей чогувас бизнес деп турду. Ынчалза-даа эгелээн соонда, черле тура дүшпес чаңывыс-биле чоорту сайзырап, шуудай берген бис. Ол үеде Тывага бойдусче үнүүшкүннүг бадылга турбаанда, ону өгленишкен аныяктарга сүмелеп тургаш, эгеледивис. Ынчан, берге үеде, меңээ бүзүрелин берген эштерим-биле ам-даа харылзаавыс үзүлбээн, бот-боттарывысты деткижип чор бис.
10 чыл сайгарлыкчы чорукту хол-биле тудуп кылып келгеш, кандыг-даа бергелерге албан таваржыр боор чорду. Оларны ажып эртеринге ажылдың түңнелдиг болуру дузалаар болгаш улустуң кылбайн турганы чаа чүүлдү кыла бээрге, дыка солун болгаш бергезин-даа кижи эскербейн баар. Ол хевээр сайзырааш, Айкан деп дүнеки клубту хөлезиге алгаш, 2 чыл ажылдап чорувуста, “Столичный” ресторанның ээзи чедип келгеш, ону база хөлезилеп алырын сүмелээн. Ам ийи черге ажылдап эгелээн бис. “Столичныйга” хос оран-саваны септеп, долузу-биле стол, сандайлар, кухняның дериг-херексели, аяк-сава дээш эвээш дизе-ле, 500 кижиге четчелээн бис. Ол бүгүнү Красноярск, Новосибирскиден сөөртүп эккеп турдувус.
Оон аңгыда, хөй-ниитиниң чемненилге чери кылдыр санадыр улуг рестораннарга чемни шынарлыг кылыр поварларны болгаш куда-дой үезинде чон эрттирер официантыларны бедик мергежилдиг болзун дээш, ТР-ниң Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондузунуң деткимчези-биле соңгаартан сураглыг рестораторларны болгаш дээди чергениң тулган дирткен специалистерин чалап, “Столичныйга” республиканың күзелдиг аныяктарынга өөредилгелерни удаа-дараа чорудуп турдувус. Түңнелинде, 2017 чылдан эгелээш, үш чыл дургузунда 150 ажыг повар болгаш ресторан бизнезинге хамаарышкан мергежилдерге хөй кижи өөренгеш, тускай специалистиң документизин холга алган. Ажыл, шынап-ла, сагыш ышкаш чоруп турду. Чүгле куда-дой эвес, өске-даа солун хемчеглер удаа-дараа эрткилээр чүве. Куда-дой дүжүрүксээн аныяктар ийи чыл бурунгаар оочурлап турган. Ынчап турувуста, пандемия эгелээн. Ынчан эң-не берге байдалга ресторан бизнезин тудуп турар улус таварышкан бис. Кажан рестораннарны хааптарга, өөредип алган шыырак специалистеривис тоо быдаргай тарай берген: чамдыктары таксилеп, өскелери соңгаар вахталап чоруп эгелээн. Бис ол үелерде долузу-биле аренда өртээн болгаш чуртталга-коммунал ачы-дуза төлевирлерин кандыг-даа чиигелде чок төлевишаан, куда эрттирер дээш, баш бурунгаар төлеп каан аныяктарның акшаларын эгидип турдувус.
Муңгаранчыг төөгү
Пандемиядан артык коргунчуг чүүлдү база чурттап эрттивис. Бир хүн ажылдаар дээш ресторанга кээривиске, ооң эжиинде шоочаны үзе кескеш, кирер арга чок кылдыр демир эжиктерни дуй хайындырып каапкан болган. 2026 чылга чедир керээ чарып, хөлезиге алган ресторанывыстың ээзи-биле ол дээш чөрүлдээ үнген соонда эрге-хоойлу ажылдакчылары, дарга-бошкаларга чедир аай-дедир сайгаржып-даа турдувус. Даартазында кудазын эрттирер дээн аныяктарның аъш-чеми, хой ужалары, төлээн акшалары, мээң амы-хууда документилерим шупту ресторанда ол-ла хевээр барган. Оода куда эрттирер дээн аныяктарның чонга сунар дээн хүндүткелдиг чеми – хой ужаларын берип көрүңер деп, ээрешкеш безин, чадап каан бис. Ол дугайында социал четкилерге бижип-даа турдувус.
Ынчалдыр 1 сая 500 муң рубль өревис 15 сая рубль өртектиг боттарывыстың садып каан дериг-херекселдеривис-биле төлеттинген болуп турар. Ооң кадында ийи чыл бурунгаар төлеп каан аныяктарның акшаларын эгидер дээш чурттап олурган квартиравыс садар ужурга таварышкан бис... Бо берге үелерде кады деткижип чораан эштеривис биске шыдаар шаа-биле дузалажып турдулар. Бистиң-биле болган муңгаранчыг төөгү ынчаар-ла төнчү чок арткан.
Эжик хагдынарга, халбактанма
Ийе. Өске хоорайларга кандыг-даа бизнести чоп ажыдып болбас деп, кызар болза, чүнү-даа кылып болур. Меңээ каш-даа сүмелер кээп турган. Ынчалза-даа Тывамга ынак болгаш ындыг боор мен, каяа-даа чорааш, ооң чаражын, онзагайын, чонунуң экизин, салым-чаяаныын төнчү чок чугаалаарынга ынак мен. Ол ышкаш делегейде Тываның хамнары эң-не күштүг деп база билир мен.
Бир черден күш-биле үндүрүп турда, халбактанмас болза эки. Оон артык эки үе мурнунда манап турар болур. Бистиң амыдыралывыста бо хүнде болуп турар чүүлдер, ооң бадыткалы. “Сарыг бүрү” фестивалын эрттирип эгелээш, дыка хөй солун улус-биле таныжар аргалыг болдум. Ол фестиваль үезинде кээп турар улустуң кылып турар практикалары бодумга база салдарлыг болду. 30 чыл дургузунда амыдыралымче чагдатпайн турганым ачам-биле, ооң чоок төрелдери-биле эптежип алганывыс болгаш өске-даа солун чүүлдер болгулаан...
Барык 10 чыл хууда сайгарлыкчы болган үемде, 9 чыл куда-дой байырлалдарын, эрткен 2 чыл дургузунда эзотерика болгаш хамнаашкын талазы-биле 3 аңгы хоорайга 5 фестивальды организастааш, ол талазы-биле сонуургалдыг аян-чорукчуларга энерготурларны Тывада чорудары-биле «Эко-лофт» глемпингти тургустувус.
Бо-ла кылып келген ажылдарның соонда, эки сөстүг харыылар дыңнааш, халас эвес үени чараан-дыр мен деп, түңнээр чордум.Чижээ, ТШО-дан чанып келген дайынчыларга медальдар тыпсып турда, ол оолдар мээң таныырым, кады хөй ажылдарны кылып турганым херээженни чалап алгаш, аңаа четтиргенин илередип, чечектер сунган. Чүл дээрге бистиң дайынчылар ТШО-га танкыга чорда, частыышкын болган-дыр. Ооң иштинге чораан улус аразындан чүгле ийи тыва оол дириг арткан. А ол оолдар эдилеп чораан камгалалдарын кылган кижини дилеп, четтиргенин илередип турганы ол-дур. “Сайзанак деп хамны тыппадывыс” деп турган дээрге, дыка-ла каттырган ийик мен. Ол херээжен кижи, шынап-ла, хам чаяалгалыг башкы чүве.
Чонга экини кылып турар улусту хаара тудуп, хөй-ниити ажылды демнежип кылып, оларның арыг сеткилинден сымыранып тургаш кылган камгалалдары бистиң тыва дайынчыларывыстың амы-тынын камгалап, дузалаанынга өөрүвес аргам чок.
Төнчүзүнде, Перудан Рой Нейшон деп хамның чугаазын маңаа киирикседим: “Живите просто, от слова “рост”. А все что сложно, от слова “ложь”.
К. МОНГУШ.
Чурукту Сайзанак Тинмейниң хууда архивинден алган.
“Шын” №73 2024 чылдың сентябрь 25