Анай-Хаак Базырчап Тывада Биосферлиг шинчилелдер институдунуң аныяк эртем ажылдакчызы. Ол 2022 чылдың май айда Ломоносов аттыг Москваның күрүне университединге тыва чоннуң эрте-бурунгу үеден эгелээш, амгы үеге чедир чүдүлгезин болгаш ыдыктыг черлерин шинчилеп, эртем ажылын бижээш, төөгү эртемнериниң кандидады деп эртем адын камгалап алган.
Школа назыны четпээн бичии Анай-Хаакты ачазының эскергени мындыг. Ооң чашкы үези Чаа-Хөл суурга эрткен. Бир-ле катап ачазы уруун көөрге, хериминиң иштинге ужуп келген кушкаштарны санап, оларны үжүк-бижикке өөредип, башкылап турар болган. Анай-Хаактың бичиизинден тура башкы болуксаар, бойдуска чоок болганын ооң ада-иези болганчок эскерер турганнар. Бичиизинде айтыртынар үезинде Анай-Хаак бичии кижиниң бажынга кирбес аажок нарын айтырыглар салыр турганын ада-иези магадап ханмас. Бойдуста-даа, төөгүде-даа болуушкун бүрүзү албан чылдагаанныг болур дээрзин Анай-Хаак амдыгаа чедир чугаалаар.
Ооң эртемге, өөредилгеге сундулуу чыл эрттирбейн өөренип-ле чорааны бадыткап турар. 2007 чылда Чаа-Хөл школазын чедиишкинниг дооскаш, улаштыр Тываның күрүне университединиң төөгү факультединче бодунуң изиг күзели-биле өөренип киргенин ол демдеглээн. “Кандыг-даа чүүлге, болуушкунга хамаарыштыр ооң үнген дөзү, тыптып келген, болу берген чылдагааны чүдел деп айтырыгларны бодумга доктаамал салып, аңаа харыыларны тыварынга дыка ынак мен. Төөгү талазын сонуургай берген чылдагааным ында деп бодаар мен” – деп, ол чугаалаан. 2012 чылда дээди өөредилге черин дооскаш, эртем-билигниң оруун уламчылап, ол-ла чылын Москваның күрүне университединиң этнология кафедразының чоннар өөренир салбырының аспирантуразынче өөренип кирип алган. Эртем оруунче баштайгы базымны кылганынга, ооң университетке эртем удуртукчузу, төөгү эртемнериниң кандидады Елена Айыжы болгаш төөгү факультединге ону өөредип турган башкыларының шуптузунуң ачы-дузазы улуг деп ол онзалап демдеглээн.
Аспирантураны 3 чыл дургузунда өөренип дооскаш, бодунуң төрээн факультединге төөгү башкылап ажылдай берген. Бир чыл дургузунда башкылаашкын ажылы-биле чаа-ла таныжып чорда, бодунуң янзы-бүрү чоннар көрүксээр, оларның культуразын, онзагай талаларын, амыдыралын өөрениксээр күзели чая база берген. 2016 чылда Моол күрүне биле Россияның аразынга дыл өөренир 3 айның, 1 чылдың дээш аңгы-аңгы хуусааларлыг грантызын чарлаан турган. Бодунуң шинчилел ажылынче изиг күзелинге иттиргеш, ук мөөрейге киришкеш, моол дылды 1 чыл дургузунда өөренир аас-кежиктиг болган.
Бир чыл дургузунда моол дыл кырынга чугааланып өөренип алгаш, ол чоннуң культуразын, онзагайларын өөренип четтигипкен. Ол үени Анай-Хаак чуртталгазында база бир кайгамчык солун кезиндек деп санаар. Өөренип турар үезинде чүгле моолдарның эвес, а ында чурттап турар тываларның онзагайын база өөренип четтигипкен. Бир чылдың өөредилгезиниң соонда, катап база-ла университетке башкылап ажылдай берген. Бир чыл эрткенде, эртем адын камгалап алыр деп сорулганы бодунуң мурнунга быжыы-биле салгаш, амгы Биосферлиг шинчилелдер төвүнче ажылдап киргеш, 2022 чылда төөгү эртемнериниң кандидады болур сорулгазын чедип алган.
Аныяк эртемден эртем ажылындан аңгыда, хостуг үезинде спорттуң баскетбол болгаш шыдыраа хевирлерин ойнаарынга ынак. Анай-Хаактың ындыг угаанныг болганынга өг-бүлезиниң салдары база улуг. Ада-иези, кады төрээннери шупту шыдыраа ойнаарынга аажок ынак. “Эртем-биле ажылдаарынга мээң чоок кижилерим дыка улуг дузаны чедирген. Ыдыктыг черлерни өөренип эгелээримге, мени болгаш башкыларымны үргүлчү ынаар чедирип, информантылар-биле чугаалаштырып, ол ышкаш улуг хоорайларга конференциялар болурга, мээң-биле кады чоруп, дыка улуг деткимчени бергеннер. Ынчангаш өг-бүлемге улуу-биле өөрүп четтирип чоруур мен” – деп, Анай-Хаак Орлан-ооловна чугаалаан.
Ол ышкаш дыка солун төөгү чугааларны, болуушкуннарны чугаалап берген хөй санныг информантыларынга база улуг идигни бергени дээш четтиргенин илередип чоруур. “Тываның 17 кожуунундан аңгыда, Моолда болгаш Тывада чурттап чоруур тывалар боттарының чуртталгазын чугаалап бээрге, ону төөгүден, архивтен алгаш сайгарып көөрге, кончуг солун болуп турар” – деп, ол демдеглээн.
Ажылдап-даа, өөренип-даа чорааш, бодун шүгдүнүп, бойдуста-даа, чон иштинде-даа айтырыгларны сайгара боданып, чаа-чаа чүүлдерни сонуургап, өөренип-ле чоруур болза, ынчан сайзырал келир дээрзин Анай-Хаак Базырчап демдеглээн. Дүрген шимчээшкинниг үеде, күрүне деткимчени берип турда, кожууннарны, суурларны, боттарын-даа сайзырадыр болза, арга барын демдеглевишаан, төлевилелдерге киржип, демнежиринче аныяктарны ол кыйгырып турар.
“Өөренип, эртем ажылы кылып, Моолга-даа, Кыдатка-даа баарымга, өөредилге төптери кайы хөй. Ында кандыг-даа төлевир чок. Иштинче кире бээрге, ном саңнары, компьютерлер ажылдап турар. Аңаа олуруп алгаш, чааскаан-даа, бичии-бичии бөлүктер-даа тургузуп алгаш, боттарының төлевилелдерин бижип, сайзырап турары онзагай. Бистиң чуртувуска база шак ындыг төптерден ажытса деп күзелим бар” – деп, Анай-Хаак чугаалаан.
Чүгле Кызылга эвес, а суурларга база сайзырадыры чугула. Хөй-ле чүүлдер хоорайда болганындан аныяктар база ынаар дывыржып, тускай эртемниглер суурларда чедишпейн турар. Ооң кадында, ону шимчедиптер идепкейлиг аныяктар база эвээш. Идепкейлиг аныяктар бар-даа болза, оларга чок-ла болза билиглер четпес, чок-ла болза чалгаада алзып турарында, чок-ла болза уштап-баштаптар улус чогунда чадавас дээрзин Анай-Хаак даап бодап турар. Ол ышкаш кижи бүрүзү ажыл чок, акша-шалың эвээш дээш өскээр көжүп чоруй барбайн, эртем-билигни чедип алгаш, келгеш, бодунуң суурун сайзырадып ажылдаар болза, ынчан сайзырал күштелир дээрзин ол демдеглээн. “Кызылда хөй бажыңнар туттунуп турза-даа, ажыл-агый чок кижилер база хөй болуп турар. Ооң уламындан социал берге айтырыглар база тургустунуп турар” – деп, аныяк эртемден чугаалаан.
Анай-Хаак Базырчаптың келир үеде сорулгаларын айтырып сонуургаарымга, бойдустуң келир үези дээш сагыш човап, эртемденнерниң баш удур чугаалап турары даап бодаашкыннарын болдурбас дээш, улуг ажылдарны кылып чорудуксап турар болду. “Келир үеде суг айтырыы нарыыдап, ыяш-даш, оът-сиген кургап, үнместеп эгелээриниң айыылы бар деп эртемденнер шинчилеп турар. Ону болдурбазы-биле баш удур ыдыктыг черлерни курлавырже киирип, камгалалдыг черлер болур эрге-байдалды бээр. Шак-ла мындыг сорулгалыг эртем ажылын уламчылаар күзелдиг мен” – деп, ол чугаалаан. Ол ышкаш аныяктарны болгаш школачыларны эртем ажылынче эвилелдеп, шын углап-баштаары база ооң кол сорулгаларының бирээзи.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.