Бистиң республикага спортчу хүрештерниң (классиктиг, хостуг хүреш) секциязының ажыттынганы база баштайгы маргылдаазының эрттиргенинге тураскаадып, республиканың Спорт яамызы база спортчу хүрештерниң чөвүлели хостуг хүрешке 65 дугаар республика чемпионадын ноябрьның 17–18 хүннеринде “Херел” спорт залынга эрттирер. Аңаа уткуштур спортчу хүрештерниң сайзыралының дугайында хоочуннарның солуннарда, номнарда үнген төөгүлүг сактыышкыннары-биле таныжаалыңар.
ТӨӨГҮНҮҢ АРЫННАРЫ
Хүреш дээрге буянныг, чаагай, эриг сеткилди оттурар, күштүг-шыырак кижилерниң эрте-бурунгу, 3 муң чылдар бурунгаар Азияга тывылган оюну-дур. Сөөлүнде Тывага база тускай Хүреш хүнүн эрттирер турган.
Тывага классиктиг хүрешти 1957 чылда Кызылдың механизация училищезинге Санкт-Петербург чурттуг күш-культура башкызы Павел Петров сургуулдарга өөредип эгелээн. Ооң баштайгы өөреникчилеринге Каадыр-оол Билдейни, Кара-оол Севилбааны, Михаил Тыртык-оолду, Кара-оол Нурсатты, Чыртак-оолду, Доржу Оюнну, Назын-оол Оюнну, Сергей Седен-оолду, Николай Мумбаны, Николай Таскараковту, Семен Бедаревти, Виктор Ваниковту, Александр Ивановту, Юрий Петровту, Владимир Биче-оолду дээш оон-даа өскелерни хамаарыштырып болур.
Владивосток хоорайга болган классиктиг хүреш маргылдаазынга шылгараан баштайгы тыва чемпион Кызылдың 2 дугаар ортумак школазының өөреникчизи Кара-оол Севилбаа болган. Хостуг хүрешти сайзырадыры-биле областың спортчу эвилелиниң даргазы Ойдуп Донгактың айтыышкыны-биле 1958 чылдың сентябрьда Павел Петровтуң удуртулгазы-биле спорт мастерлери Изаил Хасанов көдээ ажыл-агый техникумунга, Ойдуп Бартан Чөөн-Хемчикке хостуг база тыва хүрештерниң аргаларын сонуургалдыг оолдарга өөредип турганнар.
Баштайгы шыырак өөреникчилери: Калин-оол Куулар, Мартаалай Ооржак, Кертик-оол Санчы, Иван Вилжмов, Александр Макаров, Александр Чүлждүк, Болат-оол Чөкпек, Өргелээр Ондар, Федор Ондар, Дапыл Ооржак дээш оон-даа өскелер. Оларның шыырактары көдээ суурларга хостуг хүрештиң аргаларын школачыларга өөредип эгелээннер.
БАШТАЙГЫ ТИИЛЕКЧИЛЕР БАЗА МАСТЕРЛЕР
1960 чылда тыва мөгелерден Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк чоннарының хостуг хүрешке аныяктар аразынга бир дугаар чемпион деп хүндүлүг атты чаалап алган кижи Николай Кыргысович Мумба. Бир катап Махачкала хоорайга делегейниң 6 дакпыр чемпиону, Дагестан чурттуг Али Алиев-биле түңнел хүрешке ачыр-дачыр тудушканнар. Аарыкчылар “Бомба-Бомба” деп аарып турган дижир. Маргылдаа соонда Алиев Мумбаны аэропорт чедир үдээш, найыралдың демдээ — куспактаашкын-биле байырлашкан.
1963 чылда Хельсинки хоорайга хостуг хүрешке делегей чергелиг маргылдаага баштай киришкен тыва мөге Каадыр Билдей. Сөөлүнде 1974 чылда Ханой хоорайга (Вьетнам) Иван Хураган киришкен. 1964 чылда ССРЭ-ниң шериг-далай флодунуң чемпионадынга Дандар-оол Долзатмаа спорт мастери бедик атты камгалаан, ынчалза-даа ол дугайында шынзылганы аңаа тывыспааны хомуданчыг.
Дараазында 1965 чылдан бээр республика маргылдааларының чемпионнары Н. Мумба, К. Билдей, Д. Долзатмаа, А. Чүлдүк, Б. Чөкпек, О. Ондар, Ф. Ондар, В. Биче-оол, Г. Галин, С. Бедарев, Д.Ооржак чүгле мергежилдиг спортчулар болуп турган эвес, а хостуг хүрештиң Тывада идепкейлиг нептередикчилери болганнар.
1968 чылдың сентябрь 12–15 хүннеринде Башкир АССР-ниң Октябрьский хоорайга аныяк мөгелер аразынга хостуг хүрешке Россияның бирги чери дээш маргылдаа болуп эрткен. Аңаа Өргелээр Ондар ийиги черни ээлээш, «ССРЭ-ниң спорт мастери» деп бедик аттың шынзылгазын тыва мөгелерден эң баштай холга алган. Ол-ла 1968 чылдың декабрь айда Красноярск хоорайга «Дүжүт» спорт ниитилелиниң Төп эвилелиниң бирги чери дээш маргылдаага Федор Ондар бодунуң килинге чемпионнааш, ССРЭ-ниң спорт мастери атты база алдын медальды чаалап алган. 1969 чылда Михаил Оюн, Валерий Оюн алышкылар «ССРЭ-ниң спорт мастери» деп бедик аттарга төлептиг болганнар. Бистиң мөгелеривис 1970 чылдарның эгезинде Россия, ССРЭ болгаш делегей чергелиг маргылдааларга удаа-дараа киржип эгелей берген. Оларга Александр Шойдук, Валерий Оюн, Владимир Биче-оол, Николай Монгуш, Сергей Ооржак, Чадамба Ооржак, Сергей Мартына, Алексей Чамбал-оол, Александр Бартан, Иван (Кара) Хураган, Валерий Самбуу, Владимир Күжүгет, Анатолий Кара-Сал олар хамааржыр. Хабаровск хоорайның күш-культура институдунуң студентизи Александр Шойдук Болгарияга эрткен Универсиада–72 киришкеш, хүлер медальды чаалап алган баштайгы тыва мөге болур.
“АЗИЯ ТӨВҮ” ШАҢНАЛЫ ДЭЭШ ТУРНИР
1961 чылда областың Аныяктар спорт школазынга бир дугаар хостуг хүреш секциязын ажыткан. 1965 чылда “Спартак” ниитилели тускай хостуг хүреш салбырлыг Чаштар болгаш элээдилерниң спорт школазын ажыткан. Школаның баштайгы тренерлеринге И. Хасанов, Михаил база Валерий Оюн алышкылар, Юрий Монгуш, Александр Шойдук хамааржырлар. Школа 1986 чылга чедир ажылдаан үезинде 20 спорт мастерин база 80 спорт мастеринге кандидаттарны белеткээн. “Спартак” ниитилели 1971 чылда республика чергелиг “Азия Төвү” шаңналы деп турнирни ажыдып, өске девискээрлерниң (регионнарның) мөгелериниң киржилгези-биле эрттирип эгелээн. Дараазында тыва база хостуг хүрештерниң эвилелиниң удуртукчузу Ш.Д. Кууларның, республиканың спорт комитединиң даргазы А.С. Нүрзет, республиканың 1 дугаар секретары Г.Ч. Ширшинниң кызымаккай ажылы-биле 1978 чылдан “Азия төвү” турнирин бүгү Совет Эвилели чергелиг кылдыр ССРЭ-ниң күш-культура болгаш спорт комитеди бадылаан. Бо 2023 чылда 45 чыл оюн демдеглээн.
1978 чылда бо турнирге Александр Кундан, Мөңге Чадамба, Александр Оюн бир дугаар спорт мастери аттарны күүсеткеш, алганнар. Бо турнирге ССРЭ-ниң база Россияның алдарлыг мөгелери И. Ярыгин, А. Доржу, Чечен-оол Монгуш, Буян Биче-оол, Опан Сат дээш оон-даа өске мөгелер хүрежип чорааннар. Оон эгелээш, кожууннарга спорт школалары калбаа-биле ажыттынып эгелээн.
АЛДАРЛЫГ СПОРТ МАСТЕРЛЕРИ
Хостуг хүрешке ССРЭ-ниң алдарлыг спорт мастери Александр Доржу, баштай 1983 чылда ССРЭ-ниң чемпиону бедик хүндүлүг атты чаалап алган. Ооң соонда Киевке эрткен делегей чемпионадынга мөңгүн медаль эдилекчизи, Европаның ийи дакпыр чемпиону, делегей Кубогунуң ийи дакпыр эдилекчизи, хөй-хөй делегей чергелиг маргылдааларның тиилекчизи болган.
Россияның алдарлыг спорт мастери, Россияның база Европаның 3 дакпыр чемпиону, Европаның аныяктар аразынга хөй дакпыр чемпиону, И. Ярыгин аттыг делегей чергелиг турнирниң тиилекчизи, Афины хоорайга ХХVIII Олимпий оюннарынга 5 дугаар болган киржикчизи, 2009, 2011 чылдарда делегей чемпионадының 2 дакпыр мөңгүн медалының эдилекчизи Лориса Ооржак.
Россияның алдарлыг спорт мастери, Европаның 3 дакпыр чемпиону Опан Сат. Ол ышкаш 2018 чылда Азия чемпиону, делегей чемпионадынга мөңгүн медаль эдилекчизи, 2021 чылда Токиога (Япония) Олимпий оюннарынга хүлер медаль эдилекчизи Артас Санаа.
ДЕЛЕГЕЙ ЧЕРГЕЛИГ СПОРТ МАСТЕРЛЕРИ
Россияның аныяктар аразынга тиилекчизи база призеру, Россия чемпионадының база делегей чергелиг маргылдааларның призеру, дыңнаары кошкак оолдарның тренери, дагдыныкчызы Артыш Доржу.
Россия чемпионады база Кубогунуң хөй катап призеру, Россияның Чепсектиг күштериниң база биче чурттарның Европа чемпиону (2003 ч.), түңнелинде, “Делегей чергелиг спорт мастери” деп атка төлептиг болган, 2010 чылда Швейцарияга хоочуннар аразынга делегей чемпиону, “ЦСКА-Тыва” спорт школазының директору Буян Биче-оол.
Россияның 2 дакпыр чемпиону, ССРЭ-ниң, Европаның аныяктар аразынга чемпиону, 1996 чылда Атланта хоорайга (АКШ) XXVI дугаар Олимпий оюннарынга 4 дугаар чер алган Чечен-оол Монгуш.
Россияның чемпиону (2002), делегей Кубогунуң призеру (2005), Бурятияның президентизиниң шаңналы дээш Делегей чергелиг турнирниң 3 дакпыр тиилекчизи, И. Ярыгин аттыг делегей чергелиг турнирниң хөй дакпыр призеру, 55115 дугаар мото-адыгжы даг-шериг кезээниң спортчу взвод командири, капитан Аян-оол Ондар.
Уланчылыг.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №87 2023 чылдың ноябрь 15