С. С.-Б. Монгуштуң чырык адынга
2012 чылда Бай-Тайга кожууннуң чагырга даргазынга Сергей Сайын-Белекович Монгуш ажылдап кирген. Бодумнуң бүгү назынымда чыып тургузуп келген (коллекция) ажылымга хамаарыштыр деткимче көргүзерин дилеп, ажык-чаагай сеткилдиң чугаазын кылып, ужурашкан мен.
Чугаа үезинде Владимир Бораевич мээң төрел акым дээрзин ол чугаалап, “Шын” солунга В.С. Шаравии кол редакторлап турда, аңаа корреспондентилеп турумда бергени, “Корреспондент Седип-оол Иргитке сайыт, чогаалчы В.Б. Кара-Салдан” деп бижиктиг, генерал форма хептиг чуруун көргүзеримге, шуут кайгап калган. Олурган олудундан туруп келгеш, мээң эгиннеримден дыңзыг, эргим, энерел сеткил-биле тудуп, кужактааш, элээн үр ыыт чок турган. Ынчан ооң сеткил-сагыжынга В.Б. Кара-Сал кирип, чуруттунуп көстүп келгени чадап чок...
Ол ужуражылга соонда Сайын-Белековичиниң ынчан меңээ берген бижимел харыызы мындыг чүве:
Мени генерал чедир бодунуң сайыт албан-дужаалының үезинде депшидип ажылдадып чораан Владимир Бораевичиниң төрээн чурту – Бай-Тайгага, ооң төрел чону, чаңгыс чер чурттугларынга кандыг-ла-бир ажыктыг ажыл-херекти кылып, арттырып каар күзел-сорулганы бодумга салгаш, Бай-Тайга кожууннуң чагырга даргазынга ажылдаарын шиитпирлээн мен. Бай-тайгажыларның деткимчезин алгаш, кожуун чагыргазының даргазынга соңгуттум. Владимир Бораевич меңээ канчаар ачы-буянныг деткимчени көргүзүп чораанынга дөмейлештир бодумнуң деткимчемни ооң дуңмазы силерге көргүзери, чагырга даргазынга ажылдап тургаш, чогудуп күүседир эң кол хүлээлгем болзун.
Кол-ла чүве бо архив-коллекцияны тема аайы-биле делгеп салгылаар тускай оран-сава херек-тир. Чагырга даргазы албан-дужаалымны ажыглап, бүгү талалыг деткимчени көргүзер мен. ТР-ниң Чазак деңнелинге чедир айтырыгны тургузуп тургаш, компьютерлиг тускай оран-саваны кылдырып бээр мен. Аңаа архив-коллекцияңарны тус-тузунда чылдар аайы-биле делгеп салып алыр силер. Ынчан силерниң күзелиңер дег ай санында үнер “Седип” солунну-даа парладып үндүрүп болур бис. Силерге дузалакчыларны кожуун деңнелинге тургузуп бээр мен. Спорт темазынга чыгдынган чүүлдерни меңээ көргүзер силер. Мен Кызылга парладыр мен – дээн. Иштики сагыш-сеткилдиң ханызындан илереттинген чаагай сеткил!
Шак мындыг ачы-буянныг деткимчени меңээ көргүзер, коллекция чыыр бот сорулгалыг чогаадыкчы ажылымга ак орукту ажыдып бээр деп турган деткикчим – Сергей Сайын-Белековичиниң хенертен бо чырык өртемчейден элекке чарлып чорупканы дыка-ла хомуданчыг болду. Ол чагырга даргазынга ажылдап турган болза, ийи, үш-даа хуусаада ажылдаар турган боор...
Коллекционер апарганымны сонуургатканым
Аныяамда, Бурятияның Улан-Удэ хоорайынга өөренип тургаш, чаңгыс курсчум Валерий Бадмаевтиң сүмези, деткимчези-биле ооң кады төрээн акызының директорлап турганы Бурятияның эртем-шинчилел институдунуң төөгү, архив материалдары чыыр эртем-шинчилел экспедициязының бир кежигүнү болуп кирген мен. Ол экспедицияның кол сорулгазы – Бурятияның болгаш Иркутск облазының девискээрин эргий кезип тургаш, ол черлерниң чурттакчы чонунуң аас чогаалын, тоолдарын, хоочуннарның сактыышкыннарын чыып бижиири, төөгү архивтерин дилеп тывары.
Тофаларияга барганывыста, Иркутск облазынга хамааржып чурттап чоруур тофалар тыва кижи боорумга, мени дыка сонуургаар, хүндүлээр болган. Бир чайны өттүр Тываже келбейн, шак мындыг кайгамчык солун эртем-шинчилел экспедициязынга киришкеним, аныяк-чалыы чуртталгамның бир балалбас изи болуп арткан. Чүге дизе чаңгыс тыва студент – Седип-оол Иргит, мээң адым ынчангы чыып тургускан эртем-шинчилел ажылдарының чыыкчыларының бирээзи кылдыр кирген. Чыындыларны ынчан тус-тус номнар кылдыр чыып тургускан чүве. Ол дээрге Бурятияның, Иркутск облазының төөгүзүнге артар эртем-шинчилел номнары-дыр.
Оон эгелээш коллекция чыып тургузар сонуургал, хандыкшылым эгелээнин С.С.-Б.Монгушка ынчаар сонуургадып тайылбырлаан мен.
Седип-оол ИРГИТ.
Тээли суур.
“Шын” №79 2024 чылдың октябрь 16