1992 чылда Каа-Хем кожуунда хымыс фермазының чанынга Чүрек-Дөргүн деп черге “Аржаан” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи ажыттынган.
Ынчангы үеде Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыны Болай-оол Базыр-оолович Салчак ук бүдүрүлге черин удуртуп, боттарының азырап чорааны хой малын тутпушаан, совхозка 100 кулунну база садып алганнар. Өөнүң ишти 10 ажы-төлүн азырап өстүрбүшаан, база демнежип чораан. Болай-оол Салчак мерген угаанныг, эрес-кежээ, чончу кижи чораанын амгы үеде салгал дамчаан көдээ ажыл-агый бүдүрүлге черин тудуп чоруур уруу Лариса Чамдыылай сактып чугаалаан: “Ачам чонунга аажок ынак, чүзүн-даа харамнанмас. Дуза дилээн кижилерге албан дузалажыр. Бисти, ажы-төлүн, чонуңарны кажан-даа кагбаңар, артыкшылдыг чүүлүңерни берип чоруңар, кижилерден чүнү-даа харамнанмаңар, мал-магандан туттунуп чоруур болзуңарза, тодуг-догаа чоруур силер деп чагып чораан”.
Оон бээр-ле алдарлыг малчынның ажы-төлү ада-иезиниң ажыл-агыйын салбайн уламчылап, улаштыр база боттарының салгалдарынга, ажы-төлүнге дамчыдып бээр сорулгалыг ажылдап чоруурлар. Баштайгы удаа Болай-оол Салчактың улуг уруу, күдээзи Валентина Болай-ооловна, Николай Шагдырович олар өгбези өске оранче чоруй барган соонда, ажыл-агыйны хүлээп алгаш, улаштыр сайзырадып, ажылдап чорааннар. Назы-харының болгаш кадыының аайы-биле кады төрээн дуңмазы Лариса Чамдыылайга хүлээдип бергеннер. Алдарлыг малчынның ийи дугаар уруу 2008 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, ачазының дамчыдып берген ажыл-агыйын угба-честезинден хүлээп алгаш, бе саап ажылдай берген. Оон чоорту инек малды база тудуп, аът болгаш инек сүдүн саап, оон кылган аъш-чем аймаан садып, Каа-Хем кожууннуң болгаш республика чергелиг ярмаркаларга киржип эгелээн. Ол ышкаш “Чаңгыс суур, чаңгыс бүдүрүлге” деп төлевилелге база киришкеннер. Олар ооң мурнунда чылдарда база Наадым байырлалынга тиилекчи болуп турган. Бо удаа олар катап база чемпионнаан.
Лариса Чамдыылай ажылдап чораан үезинде “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” деп хүндүлүг атты, ТАР-ның 80 чыл оюнуң юбилейлиг медалын болгаш өске-даа хөй-хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи болган. Ол амгы үеде ажы-төлүнге, дуңмаларынга болгаш өске-даа аныяк өскенге чагыг сөзүн берип чоруур: “Кижи бодунуң ажылынга ынак болур болза, кижиниң чону үнелеп хүндүлей бээр. Ынчангаш кандыг-даа ажылды кылып чорааш, бүгү сагыш-сеткилинден кызып, аңаа бердинип чорууру чугула”.
Амгы үеде “Аржаан” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи чылгы, бода, шээр малдарны тудуп чоруур. “Бис өөм ээзи-биле хойну, кады төрээн дуңмаларым чылгы болгаш бода малды харыылап турар. Ол ышкаш бодум инектерни сагбышаан, ооң сүдүнден ак чем аймаан болбаазырадып кылгаш, ярмаркаларга киржип, чонга садып-саарып турар мен” – деп, Лариса Чамдыылай чугаалаан. Олар продукциязын ярмаркаларга садарындан аңгыда, чурттакчы чоннуң чагыы ёзугаар база саржаг, чөкпек, өл ааржы дээш өске-даа аъш-чемни кылып берип турарлар. Ылаңгыя саржаг садып алыр дээн чон амыратпас дээрзин ол чугаалаан: “Чайгы үеде Ондумда тайга черде малывысты чайлагладып турар бис. Мен аңаа ааржым кургадып, саржагны көвүдедир, 100 литр ажыр кылып алыр мен. Саржаг садып алыр дээн чон четтикпейн манаар, Шагаа үезинде мырай төндүр алыр деп баар. База бир саттынгыр чем – чоннуң ынак чөкпээ”.
Бүдүрүлге чериниң чарыгдалдарын дуглаарынга, ында ажылдап турар чылгычыларның, кадарчыларның хереглелдерин хандырарынга продукциядан үнген акша-хөреңги канчаар-даа аажок ажык-дузалыг дээрзин Лариса Чамдыылай демдеглээн.
Олар оон аңгыда ачазының чагыг-сөзүн дыңнап, ачы-дуза чедирилгезинге база доктаамал киржип чоруурлар. Амгы үеде тускай шериг операциязында киржип турар дайынчы чаңгыс чер чурттугларывыска ачы-дуза чыылдазынга база үлүг-хуузун киирип, саржаан, ааржызын, малының эъдин чедирип берип турарлар.
Бүдүрүлге чериниң амгы ээлери дараазында салгалга кадагалап арттыргаш, дамчыдып бээр сорулгалыг ажылдап чоруурлар.
Чыжыргана СААЯ.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24