БО ЧЫЛЫН АВАМНЫҢ 90 ХАРЛААН ЮБИЛЕЙЛИГ ЧЫЛЫНДА ООҢ ЧЫРЫК АДЫНГА ТУРАСКААДЫП, АМЫДЫРАЛЫНЫҢ БОЛГАШ АЖЫЛ-ИЖИНИҢ ДУГАЙЫНДА САКТЫЫШКЫНЫМНЫ БИЖИКСЕДИМ. АВАМ ОКУМЕЙ ДАМБААЕВНА САРЫГЛАР ТЫВА АССР-НИҢ АЛДАРЛЫГ БАШКЫЗЫ, КҮШ-АЖЫЛДЫҢ ХООЧУНУ.
Ол 1935 чылдың чайның ортаа айында Сүт-Хөл кожууннуң кайгамчыктыг чараш, ыр-шоорда кирген, унун дургаар чыжыргана, долаана үнген Хемчик хемниң эриинде Улуг-Алаак сумузунуң Узун-Саарыг деп черге көшкүн малчын араттар Дамбаа биле Чондаа Ооржактарның 7 ажы-төлүнүң үшкү уруу болуп төрүттүнген.
Ада-иезиниң алыс чурту Ак-Ооругнуң Манчүрек, Хөлчүктүг, Чечектиг деп черлерге чурттап чораан Кедек Ооржактарга хамааржыр. Ол-ла черлерге Иштии Ооржактар база чурттап чораан.
Малчын кижи уруу болгаш, чажындан-на эрес-кежээ, омак-сергек, эртежи кижи чораан. Ада-иезинге дузалажып, анай-хураган, бызаа бажы дозуп, улуг угбазы Оолак-биле хой, өшкү кадарып, аът, молдурга мунуп өзүп келгеннер. Авазы бо уруунга аажок ынак, эртем-билиглиг кижи болурунга бүзүреп, чоргаарланып чораан. Бичиизинде-ле өөредилгеге сундулуг. Ак-Даш сумузунуң 4 чыл школазынче өөренип кирер мурнунда-ла номчуп, бижип, санап өөренип алган. 1952 чылда өөредилгезин Суг-Аксының чеди чыл школазынга уламчылап, чедиишкинниг дооскан. Ак-Даш сумузунуң улуг назылыгларын үжүк-бижикке өөредип чораан.
Авазы аарааш, бежен харлап чорааш, чырык өртемчейден чарылган. 1955 чылда ачазының деткимчези-биле Кызылдың башкы училищезинче өөренип кирген. 1956 чылда ону тергиин эки дооскаш, ол-ла чылын күш-ажылчы базымнарын Черби школазынга эге класстар башкызы болуп ажылдап эгелээн.
1957 чылдан эгелеп Алдан-Маадыр, а 1963-1967 чылдарда Суг-Аксы ортумак школазынга ажылдаан. 1967–1977 чылдарда Ак-Даштың сес чыл школазынга ажылдап тургаш, бодунуң быжыг туруштуун көргүзүп, партия кежигүнүнче кирген. Ак-Даш суурнуң Херээженнер чөвүлелин удуртуп, өөнүң ээзи-биле хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип чорааннар.
1977–1979 чылдарда партияның айтыышкыны-биле Таңды кожуунда Кызыл-Арыгның өөредилге болгаш күш-ажыл угланыышкынныг дузалал школазынче башкылап чорупкан.
1979 чылдан эгелеп Кызыл кожууннуң Шамбалыг ортумак школазынга хөй чылдарда үре-түңнелдиг, быжыг билиглиг башкы диртип, партия шугумунга удуртукчулап, Херээженнер чөвүлелинге идепкейлиг ажылдаан. Хөй чылдарда эге школаның методиктиг каттыжыышкынын удуртуп, арга-дуржулгазын аныяк башкыларга дамчыткан.
1986 чылда чоннар аразының харылзаазын быжыктырары-биле Тыва обком КПСС-тиң 2 чылдың курстарын өөренип дооскан. 1987 чылда авам хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, 2001 чылга чедир Шамбалыг ортумак школазынга ажылдаан.
Доостурган сургуулдары республиканың аңгы-аңгы булуңнарында болгаш республикадан дашкаар төлептиг кижилер болуп ажылдап чоруур. Оларның аразында Полина Кылбаковна Монгуш, Павел Суратович Кара-Сал, Павел Тоорукпаевич Сарыглар, Валерий Чадамбаевич Ооржак, Чечена Миш-ооловна Монгуш, ат-сураглыг мөге Аяс Семис-оолович Монгуш, Чечена Сандыновна Монгуш, Чойгана, Сылдыс, Шолбан Чульдуктар, Аржана Даниловна Монгуш, Елена Александровна Селик болгаш оон-даа өскелер бар.
Башкы – эң-не харыысалгалыг, чымыштыг мергежил. Авам бодунуң мергежилин салгалдарынга дамчыдар үлегерлиг дагдыныкчы башкы болган. Авамның соон салгаан башкы дуңмалары хөй. Оларның бирээзинге кады төрээн акызы Дүктүгбен Дамбаевичиниң улуг уруу Зоя Дүктүгбеновна Солдуп хамааржыр. Ол дээди категорияның башкызы, Россияның алдарлыг башкызы, Улус өөредилгезиниң тергиини, Тыва Республиканың улустуң башкызы, күш-ажылдың хоочуну деп хүндүлүг аттарның эдилекчизи. Эге класстар, тыва дыл, чогаал башкылап, Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү ортумак школазын хөй чылдарда удуртуп ажылдаан.
Кады төрээн улуг угбазы Оолак Дамбаевна Ондарның уруу Алефтина Калгаевна Сат эге школа башкызы мергежили-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан ортумак школазынга хөй чылдарда ажылдаан. Улус өөредилгезиниң тергиини, күш-ажылдың хоочуну деп аттарга төлептиг 1-ги категорияның башкызы болган. Кады төрээн дуңмазы Бойду Дамбаевичиниң уруу Шончалай Монгуш база-ла эге школаның дээди категориязының башкызы. Сүт-Хөлдүң Ак-Даш ортумак школазында хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдап чоруур, Өөредилге яамызының Хүндүлел бижииниң эдилекчизи. Ол ышкаш мен база улуг уйнуу Айдысмаа Алексеевна башкы мергежилин шилип алган ажылдап чор бис. Ынчангаш башкы болган мергежилин салгалдары хөйү-биле дөзээнинге чоргаарланып чоруур бис.
Ававыс Окумей Дамбааевнаның хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажыл-ижин хөй-хөй шаңнал-макталдары херечилеп турар. “В.И. Ле- нинниң 100 харлаанынга”, "Соцчарыштың тиилекчизи”, "С.К. Токаның 110 чылы”, «Тыва АССР-ниң 70 чыл ою» хөрек демдектериниң болгаш «Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы» хүндүлүг аттың эдилекчизи болган. 80 харлап тургаш, хөй чылдарда ак сеткилдиг ажыл-ижи дээш ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң), Кызыл кожууннуң Дайынның база күш-ажылдың хоочуннар чөвүлелиниң хүндүлүг бижиктери-биле шаңнаткан.
46 чыл дургузунда ажылынга кызымаккай шудургу бердинип, бичии чаштарны үжүк-бижикке өөредип, чонунга бараан болуп, ажы-төлүнге шажынчы угаадыглыг чагыг-сүмезин берип чораан.
1957 чылда Алдан-Маадыр школазынга ажылдап тургаш, Бегзи Какпанакович Сарыглар-биле өг-бүле тудуп, 3 ажы-төлдү чырык черге чаяап, эртем-билигге чедирип кижизиткеннер. Өөнүң ишти Сарыглар Бегзи ол үениң баштайгы киномеханиги болуп, төрээн Тывавыстың культуразының сайзыралынга үлүг-хуузун киирген. Улуг уруу мен биология, химия башкызы болуп Кызыл кожууннуң Шамбалыг школазынга ажылдап чордум. Амгы үеде Каа-Хем суурда хөй чылдар дургузунда ажылдап чор мен. Ортун оглу Май-оол Бегзиевич Иштики херектер яамызынга ажылдап чораан. Бичии оглу Каң-оол Бегзиевич Иштики херектер яамызының хоочуну, амгы үеде Сарыг-Септе амыдырап-чурттап чоруур. Ада-иевис 10 уйнуктуг, оларның ажы-төлү – 14.
2017 чылдың күстүң башкы айында өг-бүле тутканындан бээр 60 чыл болган «бриллиант» кудазын Кызыл кожууннуң төлээлери-биле байырлыг байдалга эрттирген.
Ынак ававыстың, кырган-ававыстың чагыг-сүмезин сактып, амыдыралга боттандырып, кезээ мөңгеде утпайн, сагып чоруурувусту даңгыраглап тур бис. Аяс дээр дег хүлүмзүрүүн ажы-төлү, салгалдары бодап, сактып чоруур.
Бо материалымны, 2015 чылда авам Окумей Дамбааевнаның 80 харлаан байырлалы болуп турда, баштайгы доостурган өөреникчилериниң арттырып берген шүлүү-биле доозайн:
Мээң башкым аажок эки.
Эртен эрте чедип келир.
Мендилешкеш бистиң-биле
Эртемнерже шымнып кирер.
Башкым боду бөдүүн кижи.
Кижизиг-даа, эптиг-чөптүг.
Кижи-биле чугаалажыр.
Башкывысты көрүп каанда,
Базып каа дег үглей бээр бис.
Башкымны мен сакты бергеш,
Бичии шүлүүм бижип ор мен.
Алдар-аттыг мээң башкым
Ам-даа хөй чыл чурттаар болзун
Кадыкшылы менди болзун,
Чораан чоруу чогуур болзун,
Хөглүг-омак орар болзун.
Екатерина АРАНДОЛ.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2