| Октябрь 12 — Көдээ ажыл-агый болгаш болбаазырадылга үлетпүрүнүң ажылдакчызының хүнү |
1999 чылдың май 31-де Президентиниң 679 дугаарлыг Чарлыы-биле Россияга Көдээ ажыл-агый болгаш болбаазырадылга үлетпүрүнүң ажылдакчызының хүнүн тургускан. Чылдың-на октябрьның ийиги улуг-хүнүнде бо хүннү демдеглеп эрттирери чаңчыл апарган. 2025 чылда бо байырлал октябрь 12-ге таварышкан.
Куш даң бажындан кежээге чедир, дыштаныр хүннер чокка, тараа-быдаа, ногаа аймаан тарып, эът, сүт болгаш өске-даа аъш-чем продукциязы-биле чонну хандырып чоруур ажыл-ишчи чон бо хүннү демдеглеп турар. Бо дээрге көдээ аалдарда мал-маганын кадарып чоруур малчыннарның, тараажыларның, көдээ ажыл-агыйның удуртукчуларының болгаш аңгы-аңгы специалистериниң, ук адырны шинчилеп чоруур эртемденнерниң, аъш-чем болгаш болбаазырадылга үлетпүрлериниң болгаш агроүлетпүр комплекстериниң ажылчыннарының доозазының байырлалы болуп турар.
Байырлалды эгезинде ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң доктаалы-биле 1966 чылдың август 26-да тургускан, ону «Бүгү-эвилелдиң көдээ ажыл-агый ажылдакчыларының хүнү» деп адап, октябрьның ийиги улуг-хүнүнде демдеглеп турган. Оон кезек үеде өскерлиишкиннер болган. Ынчалза-даа 1999 чылда байырлал хүнүн октябрьның ийиги хүнүнче катап эгиткеш, доктаалды үндүрген.
Көдээ ажыл-агый болгаш болбаазырадылга үлетпүрүнүң ажылдакчыларының хүнүн таварыштыр ук адырда бүгү назынында ажылдап чоруур көдээ ишчилерни онзалап демдеглээр апаар. Ындыгларның бирээзинге Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга сумузунуң чурттакчызы Сайын Арбай-ооловна Ооржак хамааржыр.
Сайын Ооржак Арбай-оол Доржуевич биле Күскелмаа Санчаповна Ондарларның беш ажы-төлүнүң дун кызы болуп, 1973 чылда Хөр-Тайга сумузунга төрүттүнген. Олут орбас, чыдын чытпас эрес-кежээ мурнакчы малчыннарның өг-бүлезинге төрүттүнген болгаш чашкы шаандан тура-ла мал аразынга өскен. Боду база ада-иези ышкаш ажылчын, кежээ, кызымаккай кыс болуп өзүп келген. Ол өг-бүлениң улуг уруу болгаш, дуңмаларын карактажып, авазының чөленгиижи, улуг дузалакчызы болуп чораан.
Совет үеде малчыннарның ажы-төлү школа интернатка чурттавышаан өөренир турган. Бичии Сайын база ол орукту оюп эртпээн. Кызыл-Тайга ортумак школазының интернадынга чурттавышаан, бирги классче өөренип кирген. Сайын бичиизинден-не биология эртеминге сонуургалдыг болгаш бүрүлер чыып, гербарий кылырынга хөлчок ынак турган.
«Эге класска башкымны Сара Сүгдеровна Ондар дээр чүве. Башкым мени солагай-дыр сен дээш, бир холумну шарааш, оң хол-биле күш-биле бижидип өөредирге, дыка хорадап турар мен. Оң хол-биле бижип чадап каан мен. Олчаан солагайлап бижиир хевээр артым ийин. Ынак башкым Вера Дамдыновна Моңгуш. Ол амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада. Эрте берген-даа болза, Башкылар хүнүн таварыштыр башкымга байыр чедирип олур мен. Ажылдап чораан үезинде кончуг негелделиг, шыңгыы башкы чүве» – деп, Сайын Ооржак башкыларын чылыы-биле сактып чугаалады.
Сайынның ада-иези кезээде-ле Үстүү-Ишкинге малчыннап чораан. Ачазы Арбай-оол Ондар Тыва Республиканың алдарлыг малчыны деп хөрек демдээниң, а авазы Күскелмаа Ондар хөй ажы-төлдүг ие деп мөңгүн медальдың эдилекчизи чорааннар. Олар тус черниң чонунуң хүндүткелдиг, үлегерлиг өг-бүлези болуп, эгин кожа 40 чыл кады чурттааннар. Кайызы-даа көдээ ажыл-агыйның кижилери болгаш улуг кызы Сайын школа доозарга, Тываның күрүне университединиң көдээ ажыл-агый факультединче дужаап, агроном эртемни чедип алырын сүмелээннер. «10 класс доосканымда, авам, ачам сугнуң күзээ Ооругга картофель тараан бис. Ооң мурнунда ол тайга черге кым-даа ногаа тарывайн чораан. Дүжүдүвүс хөлчок эки болган. Ынчангаш ачам мени агроном мергежил чедип алырымны дилээн. Малчыннап чораан улус ногаа-чимис дугайында орта билбес болгаш билиг чугула деп санааш, мени ынаар өөреткен деп бодаар мен»– деп, Сайын Арбай-ооловна мергежилин шилип алганын чугаалады.
1997 чылда агроном эртемниг специалист төрээн черинче чанып келгеш, Сүт-Хөл кожуун чагыргазының Көдээ ажыл-агый эргелелинге конкурс эрткеш, агрономнап ажылдай берген. Ол 13 чыл дургузунда кожууннуң улуг агроному болуп ажылдаан. 2019 чылдан тура өскен-төрээн сууру Кызыл-Тайга сумузунга чагырга даргалааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Сайын Арбай-ооловна өөнүң ээзи Буян-оол Буткендейович-биле кады өг-бүле тудуп чурттааш, беш ажы-төлдүг болганнар. Улуг уруу Юлияна Ооржак Чадаана хоорайның 2 дугаар школазының директору, оглу Сугбат Кызылдың башкы колледжизиниң күш-культура салбырын дооскаш, амгы үеде шериг албан-хүлээлгезин күүседип турар. Үш дугаар кызы Ханды Иркутск хоорайда Россияның Иштики херектер яамызының Мурнуу-Сибирь институдунуң студентизи. Дараазында оглу Чайыр Чадаананың 2 дугаар школазының 9-ку классчызы. Хеймер оглу Белек Кызыл-Тайга ортумак школазында 7 класста өөренип турар. Ооржактарның бичии күрүнезиниң баштыңы Буян Буткендейович бо хүннерде Красноярск крайның Норильск хоорайда боттаңнап ажылдап турар. А Сайын Арбай-ооловна аал-оранында ногаа-чимизин тарып, мал-маганын азырап, ажы-төлүнге, дуңмаларынга, үнген-кирген чонунга эңмек-дөмек болуп чоруур.
Кожууннарда Сайын Ооржак ышкаш ажылдап чоруур көдээ ишчилерниң ажыл-ижи каракка көзүлбес-даа болза, ниитилелдиң хөгжүлдезинге чугула черни ээлеп чоруур дээрзи билдингир. Ынчангаш Көдээ ажыл-агый болгаш болбаазырадылга үлетпүрүнүң ажылдакчыларының хүнүн таварыштыр Тываның бүгү булуңнарында ажылдап чоруур көдээ ишчилерге байырывыс чедирип тур бис.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16