«Шын» 12+

Салым-чолум ужукталган солунум

27 июля 2020
57

"Шынның" 95 чылынга

(Эгези №68(19407) "Шында").

Угбаларымга келгеш, шынап-ла кончуг багай болган-дыр мен деп боданып олурган мен. Чаа ажылдап келгеш, аныяк кижи, ол ажылды анаа бир чүве кылдыр бодап турганым ол ыйнаан. Оон эгелээш-ле, ам-на ажылга харыы­салгалыг болуйн, редакторнуң чагыын күүседип, хаайымга кертип алгаш чорууйн деп бодумну буруу­зунуп олурган мен. Редактор бөдүүн кижилерни хүндүлээр, оларның-биле эптиг чугаалажып билир кижи болган. Ынчангаш ол шагда «Шын» солуннуң редактору турган Күжүгет Серээевич Шойгунуң мени кижизидип, сургааны – мээң келир үемде амыдырал-чуртталгамга, ажыл-ижимге канчаар-даа аажок бурунгаар базым, улуг өөредиг болуп артып калган.

Амыдырал-чуртталгамның, ажыл-ижимниң эге базымын 1959 чылда «Шын» солундан эгелээн мен деп үстүнде база бижидим. «Шын» — мээң ынак солунум, төрээн солунум, ол шагда аңаа ажылдап чораан бүгү-ле ажылдакчылар – мээң төрээн коллективим. «Шынга» ажылдап тургаш, өг-бүлелиг-даа, ажы-төлдүг-даа апарган мен. Ол үеде мен ажылдап турумда, кончуг шыырак эртем-билиглиг журналистер, чогаалчылар, очулдурукчулар ажылдап чораан. Чогаалчылар: Бай-Кара Хөвеңмей, Салим Сүрүң-оол, Тюлюш Кызыл-оол, Константин Күндүп-Сүрүң, Куулар Аракчаа, Олег Сувакпит, Салчак Одекеевич Тамба, Кызыл-Эник Кудажы, Юрий Кюнзегеш, оон-даа өскелер. Ол үеде Сувакпит чогаалчы «Сылдысчыгаш» солуннуң редактору турган. Солунун редакцияның эң ындыкы өрээлинге машинакчылар-биле кожа белеткеп ап турган. Ол ышкаш кончуг шыы­рак журналистер, фотокорреспондентилер: Ондар Охемчик, Степан Иванович Фооктистов, Анатолий Зайцев ажылдап шаг болганнар. Очулдурукчулар: Маады Кара-Тоннуг, Күжүгет Сарыг, Сергей Кызыл-оол, Алексей Дүгержаа, Николай Тембрек, Сергей Шойгу, Алексей Аир Хунаевич, Монгуш Топчаа, ол Тываның кончуг шыырак диктору турган, байыр-чыскаал­дар үезинде ооң үнү кайы ырактан-на чаңгыланып турар ийик. Аалының ишти Сыгыр-Бай-Кара Тас-оол база «Шынның» хоочун журнализи, эрес-шоваа, каткы-хөглүг угбай. Ол ышкаш Алексей Хунаевич Аир акывыс амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир «Шынга» очулдурукчулап ажылдап шаг болган. Дыка үр бистиң аравыска чурттап чорду, чоокта чаа 2019 чылда 90 харга каш хонук арткан тургаш, чырык өртемчейден чарлып чорупкан. Аир Алексей Хунаевич акывыс хүндүлүг дыштанылгаже үнүп чоруптарга, орнунга Даңгыт Чыдым Иргитович очулдурукчулап ажылдай берген, элээн үр ажылдаан боор. 2018 чылдың төнчүзүнде хенертен аарааш, чырык өртемчейден чарлып чорупкан, чаа 70 харже кирип турган болган. Редакцияның аныяктарын өөредип, оларга дузалажып шаг болган. Харааданчыын чүү дээр.

Корректорлар аппарадынга дыка онза угбайлар турган, садикте уругларым аарый берген болза, кижиге дузалажыр, уругларың барып ап ал дээш, кижини чорудуптарлар. Ал-бодум бот-өөредилге-биле институтту-даа доозуп алчык мен. Канчаар-даа сактып, бодап олурарымга, эге баштай ажылдап эгелээн черим чүгле «Шын» солун, холумга бир-ле дугаар акша тудуп эгелээн черим база «Шын» солун. Ынчан бухгалтери Ф. Сатаев дээр улгады берген хамааты кижи турган. Бир-ле дугаар меңээ бир айның шалыңы деп 47 акша берген. «Потом еще будет много, еще будет много» — деп олурар чүве. Амыраарым-даа аажок, күш-ажылдың дептерин база «Шын» солундан алган мен, бора-көк карттыг бичии дептержигеш.  «Шын» солунга корректорлап-ла ажылдап чордум, берге-даа болза өөренип, чаңчыгып калган кижи болган мен. Мени Бопуймаа Даваевна дээш, өске-даа журналистер «бистиң-биле кады литсотрудниктеп ажылдап көр» — деп-даа турганнар. Дөмей-ле бодумнуң ажылымга чаңчыгып калган болган мен. Баштай оригинал тудуп берип, анаа корректорлап, ооң соонда ревизор корректорлап шаг болчук мен. Ол шагда корректорларның эң аныяа турган мен, угбаларым: «Аныяк кижи арыннарны барып эккел» - дээр. Редакция биле типография аразынга арыннар колдуктап алгаш, аай-дедир чүгүрүп-ле турар мен. Мээң бо берге ажылымга уругларырым ачазы Николай Владимирович аажок дузалажыр турган. Уругларын садиктен ап алыр, ашкарар-чемгерер, идик-хевинден бээр чуп бээр. Дежурныйлаар ажылын орай 12 шактан ыңай ажылдаар кылдыр даргалары-биле дугуржуп алган. Иштики херектер яамызынга ажылдап чораан. Мээң ажылымның бергезин пат билир, орайтаар деп. Чамдыкта 12 шактан орайтай бергенде, бажыңга кээр мен. Хөөкүй  хевин кедип алган мени манап олурар. Ам канчаар, бот-боттарывыска дузалажып чурттап чордувус.

Корректор болуру солун-даа, берге-даа, харыысалгалыг-даа. Эртенинде ажылче чоруп оргаш: «Ат салган арыннарым кандыг үнчүк ирги?» — деп, коргуп чоруп орар боор чүве. Сээң артыңда – материалдың автору, сээң артыңда – коллектив, сээң артыңда – солуннуң авторитеди.

Баштай «Шын» солун ажылынга өөреткен угбаларым, акыларым Екатерина Шыыраповнаны, Галина Санчаевнаны, Оюн Сиирин-оол акымны, Алексей Алдын-оолович Содунамны бирги башкыларым, сүмелекчилерим деп санап, чырык өртемчейде чок-даа болза, оларга четтиргенимни илередип, оларның чырык овур-хевирин утпайн чоруур мен. Чаңгыс черге үзүк-соксаал чок ажылдап каапкан ол үемниң иштинде «Шын» солунга редакторлап кымнарны ажылдаваан дээр. Шуптузун сактыры берге. Аңаа ажылдап турган редакторларны сактып көрейн. Күжүгет Серээевич Шойгу, Донгак Балчый-оолович Байыр-оол, Кызыл-Эник Кыргыс­ович Кудажы, Кыргыс Диига Надыкович, Донгак Одай-Сүрүнович Бегзи, Валерий Севильбааевич Шаравии, Владимир Федорович Чадамба. Сактып олурарымга, «Шын» солунга дыка хөй журналистер ажылдап турган болдур ийин. Монгуш … Севээн «Шынга» корректорлап ажылдап чораан кижи болган, оон корреспондентилей берген. Салчак Авыр-оолович Чигжит, Донгак Аракчаа, Экер-оол Кечил-оол, Алдын-Херел Алексей – чагаа килдизин дуртуп турар чораан, Кыргыс Аракчаа – оралакчы редакторлап турду, Чооду Кара-Күске, Куулар Сарыг-оол, Доржу Шаңгыр-оол, Сандра Маады Давааевич, Ажылчын Кол, Салчак Самба-Люндуп Көк-Каракович дээш, оон-даа өскелер. Ол ышкаш ол шагда солуннуң чурукчузу Яков Тюлюшевич Токаш деп кижи турганын сактыр-дыр мен. «Шынның» штаттан даш­каар тускай корреспондентилери Кежик-оол Чөреве, Кодур-оол Дарымаевич Оюн олар. Улуг-Хем районга ажылдап чорааннар, аныяанда-ла чырык черден бурганнай бергилээн.

Сөөлгү үеде 1975-76 чылдарда боор, кончуг шыырак эртем-билиглиг башкылар, журналистер редакцияга келгилээн. Бопуймаа Давааевна Дирчин, Мария Норбуевна Смирнова, Калчан Маадыр-оол, Ооржак Намчал Намдаковна, Седен-Хуурак Биин-оол Монгушович, Эргеп Надежда Санчыдаровна, Монгуш Галина Шырвановна, Куулар Вера Ооржаковна, Владимир Чадамба, Монгуш Хенче-Кара Сагдыевич, Артык Ховалыг, Монгуш Светлана Өнер-ооловна, Балчыр Светлана Салчаковна, Артур Хертек Ой­наар-оолович – эң аныяа турган. Виктор Кара-Сал чолаачыдан журналист чедир деп­шээн. Базыр Николай, Александр Дембрель Сотпаевич, оон-даа өске. «Шынга эң-не хөй чылдар иштинде ажылдап келген редакторувус Валерий Севильбааевич Шаравии, солунга 20 чыл чыгам ажылдаан боор. Ооң арга-дуржулгазы улуг, биче сеткилдиг, сагыш човаачал. Техниктиг секретары Чылбак Хойпак-ооловна Сат угбай. Кончуг негелделиг, даргазының өрээлинче кайы-хамаанчок улус киирбес, ыяап-ла айтыргаш киирер. Ооң үезинде Саая Мижит-оол, Даңгыт Чыдым Иргитович, Владимиир Чадамба, Калчан Маадыр-оол, Вера Куулар, Александр Дембрель, Николай Базыр, Данзы Салчак  дээш өскелер-даа арга-дуржулгазы бедип, килдис эргелекчилеп, секретарьлап, оралакчы редакторга чедир депшээннер болгай. Владимир Чадамба Валерий Севильбааевичиниң үезинде «Шынның» улуг коллективинден өзүп үнген кижи. Редактор пенсияже үнүп чоруптарга, ооң орнунга 1989 чылда солуннуң кол редактору болуп депшээн. В. Чадамба баштай телевидение черинге ажылдап турган. Оон «Шын» солунга келген. Валерий Севильбааевич аныяк кжини хүлээп алгаш, журналистиң берге ажылынга өөредип, ооң бурунгаар депшилгезинге улуг идигни берген. Ооң ачызында кончуг шыырак журналист бооп депшип үнген. Мээң ажылдап  турар үемде «Шынның» машинакчылары Яңмаа угбай, ат болган мергежээн, машинага бижик хап орда көөрге, салаалары боттары-ла шимчеп чоруп турар ышкаш боор. Антонина Аржакова угбай, хамаа­ты кижи хирезинде  тыва дыл кырынга бижик кагары тергиин-не, чазыглыг материалдарның чазыын тывалап шын кылдыр хап каар. Оон ыңай Хөвеңмей Биче-кыс угбай, Мөчек Варя олар ажылдап турганнар. Сөөлгү үеде Монгуш Күнзеңмаа Шаңмаковна, Куулар Наташа олар турду. Машинакчыларның ажылы база берге. Улуг материалдар кээп туруп бээрге, очулдурукчулар-биле кады орайга дээр ажылдаар. Очулдурукчулар хостуг бижик кагар машина-ла бар болза, материалдарын боттары очулдурбушаан, боттары хап аарлар.

Ол шагда «Шынның» коллективи хөй-ниити ажылынга кончуг идепкейлиг улус болган. Күс кээр­ге, сиген кезер, картошка казар дээш шефтээр, тараа баазазынга база ажылдап турдувус. Мен орта ажылдап шаг болган мен. Ынчан автобус деп чүве бар эвес, редакцияга бичии чүък машиназы бар чораан, 2 тонна хөмүр-даш сыңа бээр. Бис база ол машинага хөмүр эккелдирип ап турган бис. Редакция улузу ол бичии машинага олурупкаш, «Межегей», «Совет Тыва», «Кара-Хаак» дээш шефтеп чоруп каарлар. Суббота санында-ла чаңгыс-даа хостуг кижилер арттырбас, шефче сывыртаар турганнар. Ырлаар, танцылаар, шүлүктээр-даа кижилер бар, езулуг артистер. Ырлаар артистери: Татьяна Кара-Тоннуг, Оргу Дарья Дордуповна, Маный Мария Сюрюновна, Алексей Содунам, Маады Кара-Тоннуг, Салчак Көк-Каракович Самба-Люндуп. А танцылаар артистеривис Бады-Са­гаан Галина Санчаевна, Екатерина Шыыраповна Дугур-оол «Ээлдек шыңгыраашты» кончуг чараш күүседип турганнар. Баянистери: Саая Бюрбе, Альберт Танов, Александр Лаптаң, Кертик-оол Монгуш олар удуртуп турганнар.

«Шынга» бухгалтерлеп турган улус­тарны сактып көрейн. Мен кээп турумда Ф. Сатаев дээр кижи турган, кассири Е. Глушкова. Ооң соонда Вагаева Вера Захаровна дээр хамааты херээжен кижи элээн үр ажылдаан. Кассири Татьяна Намдаковна Кара-Тоннуг турду. Билбес чүвези чок, кайгал угбай-ла болгай. Оларның сөөлүнде Алдын-кыс Баировна бухгалтерлей берген, кассири Людмила Монгушовна Далаа турду. Угбазы Алдын-кыс Баировна чоруптарга, Людмила Монгушовна бухгалтерлеп ажылдап турду. 2014 чылга чедир ажылдаан боор. Людмила Монгушовна редакцияга бичиизинде-ле ажылдап келген кижи. Ажылдап-ла чораан чери чүгле «Шын» солун. 2002 чылдан 2013 чылдар үезинде «Шынга» ажылдап турган редакторларны сактып көрейн. Ол үеде Светлана Сюр-ооловна, Артур Ойнаар-оолович, оралакчы редактору Вера Ооржаковна, олар турган. Бо даргаларның үезинде биске, ветераннарга, материалдыг дузаны-даа көргүзүп, байырлалдар үезинде бисти утпастар. Шуптувустуң ат-сывывысты бирден бирээ чокка солунга бижээш, байыр чедирип каарлар. Кижиниң сагыш-сеткилинге өөрүнчүг бооп артып каар боор чүве.

Сөөлгү чылдарда 1994, 1998 чылдарда редакцияга корректорлар аппарадынга аныяктар ажылдап кээп турганнар.Шожул Людмила Салчаковна 1994 чылда келгеш, корректорлар аппарадынга ажылдап шаг болган. 1997 чылга чедир ажылдааш, хоорайның улус судунга барган.

Аңаа ажылдап тургаш, юрист эртемин бот-өөредилге-биле өөренип тургаш, доозуп алган. Суд черинге 1997 чылдан эгелеп ажылдаан, ам-даа ында ажылдавышаан. Өскелерден өөренип ап, арга-дуржулгазы бедип, судта херек эмгелелиниң специализи эрге-дужаалдыг ажылдап турар. Кончуг берге, харыысалгалыг ажыл. Сайлык Николаевна Тываның Күрүне университедин дооскан. 1998 чылда «Шын» солунга келген. База-ла корректорлар аппарадынга ажылдай берген. Кады ажылдап турдувус, ажылдың уг-шиин айтып берип турган мен. Университети дооскаш, ажылдап-ла эгелээн чери – «Шын» солун. Ынчангаш бистиң-биле кады корректорлап ажылдап турган аныяктарымга, дуңмаларымга ажыл-агыйы, амыдырал-чуртталгазы моон-даа соңгаар чүгле бурунгаар хөгжүп, сайзырап-ла чоруур болзун деп күзеп орар кижи-дир мен.

Аный Демир-оол, күш-ажылдың хоочуну, парлалганың тергиини.

(Уланчылыг).

ШЫН Редакция