“Самагалдай – алдын баглаажың-дыр,
Ада-иең аалы – ааттынган кавайың-дыр, уруум!”
/Баир Аракчаа/
АЧАМНЫҢ ЧАГЫЫН САКТЫП...
“Самагалдай “хүрээ орну” –
Салымыңны сыптаан чериң”.
/Баир Аракчаа/
Төрүттүнген суурум Самагалдайның үш дакпыр улуг байырлалы бистиң ада-иевистиң кайызының-даа 110 хар ою-биле каттышкан юбилейлиг 2023 чылда бистиң өг-бүлевистиң төөгүзүн бижиирин Аракчаалар төрел бөлүү меңээ дааскан.
Ачамның чагыын сактып, ооң бодунуң база авамның ада-өгбе төөгүзүн уктап тайылбырлаар, ажы-төлүнүң онзагай аажы-чаңын, сонуургал-чүткүлүн чечен-мерген сөстери-биле элдээрти илередир чаңын эдерип, бо чүүлдү сактыышкын аяны-биле бижиирин оралдажып көрейн.
Эргилделиг үелерде сактыышкын дээрге – эрткен, амгы, келир үелерни тудуштурар, төөгүнүң алыс шынын кадагалап арттырар талазы-биле база бир бүзүрелдиг дириг көвүрүг аргазы ол деп бодаар мен. Ындыг дээрзин тыва улустуң салгалдар аразында харылзааны үспес деп чаагай чаңчылын ачамның бодунуу-биле сагып чораанын ооң чагыгларындан ожаап билип, ону бо чүүлге уламчылаарын шенеп көрейн.
Сактыышкынымның кол шугуму – Самагалдай хүрээзи, Самагалдай суур, Тес-Хем кожууннуң төөгүзү-биле Аракчаалар төрел бөлүүнүң салгалдарының салым-чолунуң аразында кандыг харылзаа барыл деп айтырыгга харыылаары.
"АЛДЫН-ТЕРЕК" (ада-ием үнген дөзү)
“Ыяш дазылы-биле быжыг,
Кижи салгалы-биле быжыг”
/Тыва үлегер домак/
Бистиң ававыс, ачавыстың ук-ызыгуурунуң мурнунче ийи, соондан ийи салгалдарының даңзызын ("Алдын-Теректи") угбавыс, журналист Светлана Баировна Данзын-оол тургускан. Ававыстың ук-ызыгуур даңзызын – 2001 чылда ол үеде улуг өгбевис Суваң Балчырович Оюндан, ачавыстың – 2004 чылда акывыс Кара-Күске Күнзекович Чоодудан ылавылап тодараткан. Аракчааларның "Алдын-Терээн" мээң оглум Сайдаш Николаевич Самдан баннерге чуруп каастааш, 2015 чылда “Бүлчүң оваазын” дагып турувуста келген төрелдерге үлеп тараткан.
Ол "Алдын-Терек" даңзыларынга даянып тургаш, ада-иевистиң ук-ызыгуурунда Самагалдайның төөгүзүнге хамаарылгалыг онзагай арыннарга доктаап, бодумнуң көрүжүм-биле соовустан чоруп орар салгалдарны таныштырары – кол сорулгам.
Ачавыс Баир Амырдааевич Аракчаа чооду, соян аймактардан үнген ук-ызыгуурлуг. Ооң өгбе кырган-ачазы Кара-Кулак Чооду база кырган-ачазы Чыргал-Чочу Чооду Самагалдай хүрээзиниң аңгы үелерде камбы-ламазы чорааннар. Ачамның кырган-ачазы, Чыргал-Чочу биле кырган-авазы Амагалаңның (Узун-Кадай) 8 ажы-төлүнүң 4 дугаар оглу Амырдаа Чооду, шола ады Чудурук – ачамның ачазы. Амырдаа кырган-ачавыс боду, шанышкы акызы Күнзек Чооду база Самагалдай хүрээзинге хелиң сагыл-саңмаарлыг ламалар чораан, база кады төрээн акызы Сырат Чооду нирба дужаалдыг.
Амырдаа кырган-ачавыс 42 харлыында Хомду дайынынга киришкен. Амбын шерииниң Кайгал Тараачыга баштаткан даамал шерииниң кежигүнү бооп тыва, моол улустуң манчы-кыдат дарлалынга удур демиселинге киржип, хосталганы чаалап беришкени дээш, хаа деп эрге-дужаал чиңзези-биле шаңнаткан.
Амырдаа кырган-ачавыс биле Натпит кырган-ававыс 4 оолдуг: Аракчаа, Чайбар, Бойгар, Хөпей-оол (Копеёл).
Улуг өгбе кырган-ачавыс Чыргал-Чочунуң 8 ажы-төлүнүң салгалдарындан Самагалдайның, Тес-Хемниң, Тываның төөгүзүнде ат-алдары тыва чонга билдингир апарган кижилер база үнген. Ол болза философия башкызы, экономика эртемнериниң кандидады В.А. Копеёл, сураглыг Эзир-Караның кыс ээзи Өшкү-Саарның дуңмазы Күнзектиң оглу чогаалчы, журналист, хөй-ниитижи Кара-Күскениң ады бүгү Тывада билдингир. Сиилеңмаа биле Өпең-Чагырыкчының ажы-төлүнден Седейлер (Бадарчы Сеңгииевич Седей), репрессияладып чораан Соян-Кара дээш оон-даа өске.
Ававыс Оюу Бүлчүңовна Аракчаа (Чооду) чооду аймактан үнген ук-ызыгуурлуг. Ынчангаш-ла боор, ачам: “75 хууңар чооду, 25 хууңар соян ук-ызыгуурлуг силер” – деп бо-ла чугаалаар кижи.
Авамның кырган-ачазы Түмен-Байыр Тываның төөгүзүнде ады кирген улуг бай кижи чораан. С.А. Сарыг-оолдуң “Улуг чалгыг-биле” деп очеригинде Амбын кожууннуң Даа-ламазы база Түмен-Байыр деп байның дугайында бижээн. Ону Тес-Хемниң Үстүү-Шынаа сумузунуң Хөл-Өөжү чурттуг Хылбаң Чооду деп малчындан ол дыңнап бижээн. Оюннарның Чагытай чурттуг Балдар Шойданович Оюн, чонда тараан ады Даа-лама деп кижи Моолдуң Кандан хүрээзиниң иштинде “тыва дуган” деп адаар дуганны туттургаш, чыжыр алдын-биле дээвиирин чайырлаан кижи ол деп С.А. Сарыг-оолдуң "Чогаалдар чыындызында" бижээн. Даа-ламаның өөнүң ишти Бүрүңмаа – Түмен-Байырның улуг оглу Ензактың улуг уруу. Ензак – кырган-ачавыс Бүлчүңнүң улуг акызы, ынчангаш Бүрүңмаа Бүлчүңнүң дуңмазы болур-дур.
Авамның ачазы Бүлчүң Чооду, шола ады “Ишпес-хелиң” – Түмен-Байырның 6 ажы-төлүнүң аразында 2-ги оглу. Бүлчүң 9 ажы-төлдүг: 4 оолдуг – Чамзы (Хөлбең), Лапчаа, Үшаа, Дыртый-оол; 5 кыстыг – Симчитмаа, Камаа, Чамаа, Буудай, Көкүй.
Бистиң ававыс Камаа – Бүлчүңнүң 5-ки төлү.
Түмен-Байырның ачы-үрезинден Самагалдайның, Тес-Хемниң, Тываның төөгүзүнде сураглыг кижилер база үнген. Ол болза үстүнде адааным Бүрүңмаа биле Даа-Хелиңниң ажы-төлүнден эртемденнер Симчиттер дээш оон-даа өске. Кызыл-Маадыр Авый-оолович Симчит (ачазының бижимелдеринге үндезилеп “Ялалаткан хувулгаан” деп Даа-Хелиң өгбезиниң дугайында номну чырыкче үндүрген); сураглыг журналистер Анатолий Серен, Саяна Өндүр; Бүрүңмааның дуңмазы Дижитмаа – Танчай Оюннуң өөнүң ишти дээш оон-даа өске.
Түмен-Байыр өгбевистиң 3-кү оглу Кежик-Чыргалдың 8 ажы-төлүнден алдарлыг малчыннар Сувандиилерниң авазы Өнермаа; партия, советтерге даргалап чораан Шулуу-Маадыр, ооң уруу Тывада ат-алдарлыг башкы Светлана Чоодуевна Шулуу-Маадыр; хеймер уруу Саарбайның оолдары Тывада сураглыг чурукчу халышкылар Маартый-оол биле Май-оол Чоодулар дээш оон-даа өске.
Бистиң Бүлчүң кырган-ачавыстың ажы-төлүнден Симчитмааның оглу удуртукчу дарга чораан Догуй-оол, Үшаалар (Сергей Чоодуевич Юша), Лапчаалар (Кара-оол Лопсанович Лапчаа) дээш оон-даа өске хөйге билдингир өг-бүлелерге хамааржыр.
Авамның өгбелеринден Самагалдай хүрээзинге сагыл-саңмаарлыг ламаларга Ензак-Хелиң Чооду, ачазы Бүлчүң Чооду (“Ишпес-хелиң”) олар-дыр.
ААТТЫНГАН КАВАЙЫМ (авам, ачамның намдар төөгүзү)
“Ада сөзүн ажырып болбас,
Ие сөзүн ижип болбас”
/Тыва үлегер домак/
Ачавыс Баир Амырдааевич Аракчаа, шола ады Аракчаа Бугалдыр Тес-Хемниң Берт-Дагга төрүттүнген. Самагалдай хүрээзинге хуурактап өөренген. Тарлашкын тулчуушкунунуң киржикчизи, кызыл партизан. Хөй чылдарның дургузунда Самагалдайга бухгалтерлеп ажылдап чораан.
Ачамның дурт-сыны узун, сииреш, арын-шырайы ак, бажының дүгү дыдырашсымаар кара, кыртагар кара карактарлыг. Боду олут олурбас шимченгир, аныяанда хаактаар чораан. Аажы-чаңы ажык, дүрген, шугулзумаар-даа болза, частыычал; уян сеткилдиг, ажы-төл чассыдарынга ынак; дыл-домаа чечен-мерген, төөгү чугаалаарынга сундулуг; мандолинага дыка ойнаар, ырлаарынга ынак (“Эки аданың оглу мен, / Эки аъттың ээзи мен...”, “Адазының адын сыкпас / Амырдааның ашак оглу...” дээш-ле сөзүн, аялгазын боду чогаадып алгаш, ырлап эгелээр).
Ававыс Оюу Бүлчүңовна Аракчаа (Чооду), шола ады “Камаа” Тес-Хемниң Шивээлиг-Хем деп черге төрүттүнген. Самагалдайның баштайгы телефонисткаларының бирээзи. Тес-Хемниң амыдырал-хандырылга комбинадының дааранылга мастерскаязының баштайгы даараныкчыларының бирээзи, быжыкчы. “Иениң алдары” медальдың эдилекчизи.
Авамның дурт-сыны узунсумаар, шилгедек, ак шырайлыг, кара карактары дыка улуг эвес, көрүжү пөрүк, узун сырый чаштыг. Аажы-чаңы оожум, топтуг-томаанныг, арыг-силиг, ус-шевер; уруг-дарыынга, дөргүл-төрелинге дыка кичээнгейлиг, холу чемзиг (“Камаа угбайның аалынга чон чыглыр” деп төрелдери чугаалажыр турган). Уругларын кижизидерде авам шириин чаңныг, улуг негелделиг кижи болганы – ачавыстың ажы-төл ылчыңнадыр чаңын дескилештирип чораан хевирлиг. Ачавыс авамдан арай сестир: “Ишпес-хелиң ортун уруу / Ишчи-шевер Камаажайны...” деп ырлаар чораан.
Чашкы шаамның сактыышкыннарындан сагыжымда эң-не турум артып калган чурумал бар: авам, ачам чамдык кежээлерде бажыңга ажылын уламчылаарлар. Ачам бухгалтер ажылдыг болгаш, самбыңын “шык-шык-шык” кылдыр хаккаш олуруптар, авам даараныкчы болгаш, (Самагалдайның дааранылга мастерскаязынга орус эр быжыкчы удуртукчулап ажылдап турган, ооң кол оралакчызы авам колдуунда тон, китель, галифе дээн ышкаш нарын, даштыкы хептер даараар турган) бодунуң ажы-төлүнүң хеп-сынын кежээ даараар, “Зингер” деп даараныр бут машиназынга “дыры-дыры-дыры” кылдыр дагжадып олуруптар. Ынчаар-ла бистиң өг-бүлевистиң “амыдырал аялгазы” “шыгыдыр-шыгыдыр-шыгыдыр” деп бир онзагай үн алчып, чарыштырып, бисти тааладыр удудуптар кежээлери мээң сагыжымга эң-не уттундурбас эргим сактыышкын бооп артып калган.
Ава, ачавыс Самагалдайга ынчаардагы Степная (амгы ады “ул. Братьев Шумовых”) кудумчузунуң бажынга баштайгы бажыңны тудуп алган. Ол бажыңның чоок-кавызынга Самагалдай хүрээзи турган деп, ачам ол хүрээге хуурактап чораан болгаш, чүгле меңээ ону сымыранып чугаалаар чораан. Чүге дээрге мен эштерим-биле узуткаттынган хүрээ орну черге янзы-бүрү шаажаң, дагыл, хана бузундулары тып алгаш, сайзанактап ойнаар боорумга, ачам мынча дээр турган: “Анаа эвес хүрээ орнунга ойнаксаар уруум боор, ава-ачазының өгбелеринде хелиңнер чораан болгаш ындыг боор, номчуттунарынга база сундулуг, номчу болган, ындыг кижи амгы үеде эртем-билигже чүткүлдүг болур ужурлуг...”
Авамның сургаалдарындан чуртталгамга эң-не ажыктыг болган чагыын сөөлүнде билдим: “Кандыг-даа ажылды берге деп бодавас, чылыспас, күзелдии-биле шалыпкын кылгаш, хосталып алгаш, өөрүшкүлүг өске сонуургалыңны сеткил ханып таваар кылып алыр сен, уруум” – дээр чораан.
Угбамны “ачазының уруу”, мени “авазының уруу” дээрлер. Ынчангаш авамның меңээ хамаарылгазы тускай турган: ажыл-агыйга боду ышкаш харыысалгалыг, даараныр, хеп быжар мергежилге, инек саарынга чаңчыктырбышаан, Самагалдайның уруглар библиотеказынче маңнаар, номчуттунар сонуургалымны деткип, шыңгыызы-биле кижизидип чораан.
КАДЫ ТӨРЭЭННЕРИМ
“Аъттың дөрт даваны дег дөрт оолдуг мен...
Аъттың ийи кулаа дег ийи кыстыг мен”
/Баир Аракчаа/
“Седип акыңар ышкаш эки өөрениңер!”
Улуг акывыс Седип Баирович Аракчаа (1936 октябрь 16 – 2015 февраль 15) Шивээлиг-Хемге төрүттүнген. Москваның күрүне университедин дооскан (1960). Геолог. Тываның күш-ажыл болгаш социал хандырылга яамызының сайыдынга чедир ажылдаан (1985–2002).
Седип акым – узун, сииреш, ак шырайлыг; аажы-чаңы топтуг, шыңгыы, ховар шынчы кижилерниң бирээзи.
Билип кээримге-ле, Седип акым база ачамның кады төрээн дуңмазы Хөпей акымны (Василий Амырдааевич Копеёл) “Соңгаар дээди сургуулда өөренип турар, эртем-билигже онза чүткүлдүг кижилер” – деп, авам, ачам чугаалаарын сактыр мен. Ынчангаш ачам даады-ла: “Седип акыңар ышкаш эки өөрениңер!” – деп чагыыр чорааны – биске дыка улуг үлегер чижек бооп турган.
Меңээ Седип акымның өөренип турар чери – Москваның күрүне университеди бир-ле коммунизм ораны кылдыр сагындырар. Бир-ле катап акым дыштанып келгеш, меңээ мындыг чүве чугаалаанын утпас мен: “Библиотекага номнарны чагыдып алырга, хөй каъттар аразында тускай шимчеп чоруп турар илчирбелиг орук-биле оларны эккеп бээр, эки өөренир болзуңза, база ону көөр сен, дуңмам”. Ынчан мен аңаа бүзүрексевейн, мени көгүдүп турар-дыр деп бодаан мен. Сөөлүнде Москвага аспирантурага өөренип тургаш, Ленинкага ажылдааш, ол хуулгаазын ном дажыкчызын караам-биле көргеш, акымның ол чугаазы мээң келир үемни оштап, сонуургалымны сорунзалап, оруум ажыткан-дыр деп бодаар-даа болгай мен.
Седип акым Самагалдай школазынга өөренип тургаш, Михаил Мөңге, Владимир Карбый-оол, Кара-Күске Чооду дээш өске-даа эштери-биле хол бөмбүү, бут бөмбүү, чиик атлетика; хаак спортунуң талазы-биле суурнуң баштайгы тергиин спортчулары бооп турган. Седип акым шыдыраага Самагалдайның чемпиону турган деп үежилери чугаалаар.
Седип акым, Катя чеңгем ийи кыстыг: Анжела үндүрүг чериниң ажылдакчызы, Аэлита эмчи; 2 ачылыг.
“Тыва радио чугаалап тур, дыңнаңар!”
Угбавыс Светлана Баировна Данзын-оол (Аракчаа) 1944 чылдың март 12-де Эрзинге төрүттүнген. Кызылдың башкы институдун дооскан. Бүгү назынында Тываның телерадиокомпаниязынга радиожурналист болуп ажылдаан.
Света угбам даштыкы шырайы-биле авамга дөмей. Оон аңгыда ававыстың ус-шеверин база дөзээн. Аажы-чаңы-биле ачамны дөзээн – эрес, олут орбас, шимченгир, чончу, төрелзирек. Журналист ажылынга дыка ынак, долузу-биле бердинген. Тывада четпээн чери барык чок, бөдүүн чон-биле сырый ажылдап келген. Ылаңгыя малчыннар база аныяктар дугайында Тывага ол үеде сурагжаан “Малчыннар радиостанциязы”, “Чинчи-Шуру”, “Аныяк салгал” дээн чижектиг радиодамчыдылгаларның бир кол автору. Ачам угбамның радиожурналист ажылынга дыка чоргаарланыр, ынчангаш аңаа “Тыва радио” деп тускай шола ат тывыскан. “Тыва радио чугаалай берди, дыңнаңар!” – дээр.
Угбам пенсияже үнгеш безин, башкылап, аныяк журналистерниң дагдыныкчызы болуп 75 харга чедир ажылдады.
Ававыс аарый берген соонда, угбам биле честевис Ким Данилович Данзын-оол бисти Кызыл хоорайга ижиктирип эгелээн. Дуңмаларының, ылаңгыя Сергей биле бис ийиниң барык ийиги ада-иевис дег апарган. Мени Иркутск университединче үдээр санында-ла угбам дүнеге чедир дааранып тургаш, аянныг чаа хептер-биле кедирер турган. Угбам, честемни сөөлзүреди бис-даа, шупту төрелдер-даа “Сепээ-мама”, “Ким-ачай” деп адаар бис.
Угбавыс Самагалдайның, Тес-Хем кожууннуң төөгүзүнүң, амгы амыдыралының дугайында материалдарны массалыг информация чепсектеринге доктаамал чырыдып келген, ам-даа караа арай баксырап турар хирезинде-ле, бистен дээре хөй бижип келген, ам-даа биживишаан. Угбам, честем 3 оолдуг: Буян – ажыл-агыйжы, Темир – чолаачы, Арбай – тележурналист; 6 ачылыг.
“Биикей-оолдуң баштак чаңы чаптанчыг”
Ортун акым Виктор Баирович Аракчаа (1946 март 2 – 1984 июнь 24) Самагалдайга төрүттүнген. Бистиң өг-бүлевисте эң-не ажылгыр, кадыг ажылды ууптар мөге-шыырак кижи ол турган. Ол Самагалдай школазын дооскаш, Самагалдайның орук эргелелинге трактористеп, чолаачылап ажылдап чораан.
Виктор акым (Биикей) арын-шырайы-биле ачамның дуңмазы Хөпей акымны дыка дөзээн – бажының дүгү дыдыраш кылаң кара, кирбии сырый, думчуу сыдырыксымаар, кыдырык кара каттырымзаан карактарлыг. Мага-боду узун, шыырак, мөгелерзиг. Аажы-чаңы чымчак, баштак. Ийи-чаңгыс ажына бергенде, ол дег изиг кижи чок. “Биикей-оолдуң баштак чаңы чаптанчыг, ажындырба- ңар!” – деп, ачам чагааш, ооң мөге-шыыраанга чоргаарланып, аалдың күш негээр ажылдарын кады кылыр турган.
Биикей акымга ооргаланып, оол дуңмалары Коля, Сергей Самагалдайның Степная, Дружба кудумчуларының оолдарының бажын билир турган. Мен клубка эштерим-биле кинолап чеде бээримге, Биикей акым чаңгыс имнээрге-ле, олурган оолдар тура халышкаш, бүдүн рядты хостап бээрин утпас мен.
Акым аарааш, 38 харлыында-ла, Хөпей акым-биле (ол ынчан 51 харлаан) барык чаңгыс үеде бистен чарлып чорупканы – бистиң улуг өг-бүлевистиң эң-не муңгаранчыг төөгүзү.
Биикей акывыс биле Карай чеңгевис 3 оолдуг: Аян – чолаачы, Баян – өртчү, Сарыг-оол – чурукчу; 6 ачылыг, 9 чичилиг.
(Уланчылыг).
Зоя САМДАН (АРАКЧАА).
"Шын" №61, 2023 чылдың август 19