Сан эртеминиң башкылары тыва дыл дугайында

Кызылдың президентиниң кадет училищезинге Башкының болгаш дагдыныкчының чылынга тураскаадып, «Амгы үениң негелдези ёзугаар өөредилгениң эртем-методиктиг болгаш практиктиг талалары» деп республиканың башкыларының эртем-практиктиг конференциязы болуп эрткен.

Хемчегниң байырлыг ажыдыышкынынга ТР-ниң Федералдыг инспектору Шолбан Моңгуш, КПКУ-нуң удуртукчузу Уран-кыс Ондар болгаш Эртем агентилелиниң даргазы Алена Стороженко киржикчилерге байыр чедирип, пленарлыг ниити хуралга боттарының тус-тузунда илеткелин кылган.

Чалаттырган хүндүлүг аалчылардан Тываның сураглыг башкылары Ольга Зеленова, Резеда Тулуш, Светлана Хомушку, Нина Букина, Елена Тупицына болгаш оон-даа өске.

Конференцияның пленарлыг хуралының соонда бойдус, инженерия болгаш математика, дыл, социал-ниитилел эртемнериниң, төөгү болгаш патриотика, өөредилге болгаш кижизидилге ажылынга национал регионнуң болгаш этнокультурлуг кезээ деп 6 аңгы угланыышкынның бөлүктеринге башкылар боттарының эртем ажылдарын илеткеп, айтырыгларын чугаалашкан.

Оларның аразындан сан эртеминиң башкыларының бөлүүнүң ажылын сонуургадыр-дыр бис. ТывКУ-нуң сан эртеминиң болгаш ону башкылаарының методика кафедразының улуг башкызы Долбан Бүрбүжүктүң «Сан эртеминиң бодалгаларынга би-сөзүглелдерни ажыглаары» деп илеткели зал иштин хөлзедип, сан эртеминге уругларның бергедежип турарының чылдагааннарын башкылар боттарының аразында сайгаржып чугаалашкан. Чүл дизе Бүгү-россияның хыналда ажылдары болгаш күрүне шылгалдаларынга уругларның бир бергедежип турар чылдагааны орус дыл кырында математиканың терминнериниң болгаш логика-биле бодаар даалгаларның утказын билбейн турар дээрзин сан башкылары демдеглеп турар.

Долбан Бүрбүжүктүң дыңнадып турары-биле алырга, сан эртеминиң номун тыва болгаш орус дылга үндүр парлаары эвес, а кичээл үезинде терминнерниң утказын ийи дылга – орус болгаш тыва дылга тайылбырлаары чугула. Тыва сургуулдарны болгаш уругларны дыл талазы-биле ийи аңгы бөлүкке чарып турар: тыва дылды эки билир болгаш орус дылды чедир билбес, ийи дугаарында, орус дылды эки билир болгаш тыва дылды чедир билбес. Кичээл үезинде ийи дыл кырында бодалгаларны бодаарда, математика терминнериниң утказын орус болгаш тыва дыл кырынга эки билип алырга, бодалгаларны бодаары чиик болур.

– Амгы үеде ада-иелер болгаш ниитилел уругларны орус дылды эки билир деп бодаар. Ол шын эвес. Орус дылга хостуг чугааланыры биле математиканың терминнериниң утказын билири дээрге көңгүс ийи аңгы чүүл. Орус дылга хостуг чугааланыр улуг сургуулдар безин бодалганың сөзүглелин номчааш, утказын билбейн, шын харыызын үндүрүп шыдавас таварылгалар хөй. Чамдыкта сөзүглелдиң болгаш терминнерниң утказын билип-даа турар болза, логика ажыглаар бодалгаларга бергедежип турарлары база бар. Херек кырында бердинген даалгалар белен, чүгле утказын билбейн турарындан уруглар бергедежип турар.

Кичээл үезинде орус-тыва ийи дыл кырынга би-бодалгалар ажыглаарга, бир талазында, тыва дылывысты кадагалап арттырып алырынга, ийи дугаарында, орус дылды эки өөрениринге дузалаар. Оон ыңай өөреникчилерге болгаш студентилерге сан эртеминиң терминнериниң болгаш сөзүглелиниң утказын тыва болгаш орус дыл кырынга эки шиңгээдип алырын кол сорулга кылдыр санаар мен – деп, Долбан Бүрбүжүк чугаалап турар.

РФ-тиң Ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, ТР-ниң Өөредилгезиниң тергиини, Кызылдың башкы колледжизиниң математика башкызы Роза Хүрбе 1994 чылдан эгелеп колледжке этноматематиканы сургуулдарга өөредип эгелээн. Ооң чугаалап турары-биле, ынчан колледжке үш орус башкы математиканы сургуулдарга өөредип турган. Практика үезинде сургуулдар математика кичээлиниң планын методист башкылар дузазы-биле орус дылга бижип алгаш, кичээл үезинде өөреникчилер орус дылга тайылбырның утказын билбес болурга, боттары очулдуруп турганнар.

Ол үелерден эгелээш, сан эртемин тыва дыл кырынга өөреникчилерге өөредип турган. 2016 чылда республиканың өөреникчилериниң күрүне шылгалдаларынга багай түңнелдиг болганы-биле, математика, информатика болгаш физика башкыларының бир дугаар Улуг чыыжы болган. Аңаа 5–11 класстарның математика башкылары эге школа соонда уругларның математикага терминнерни орус дыл кырынга билбес дугайын айтырыг көдүрген. Оларның дилээ-биле, найысылалдың 3–4 класстарынга математиканы орус дыл кырынга эрттирер деп шиитпирни үндүрерге, кожууннар башкылары база каттышкан. Ооң түңнели-биле 3–4 класстан эвес, а 1-ги класстан сан эртемин орус дыл кырынга өөредир деп шиитпирни хүлээп алган. Ооң соонда республиканың школаларында М. Морронуң ному-биле математиканы орус дыл кырынга 1-ги класстан тура өөредип эгелээн.

– Бистиң доозукчуларывыс школага ажылдап чеде бергеш, 1-ги класстың өөреникчилеринге математиканы орус дыл кырынга тайылбырлаарга, чүнү-даа билбес дугайын семинарларынга чугаалап турар. Ада-иелер уругларынга математиканы орус дыл кырынга өөредирин негеп турар. Оларның кол барымдаа- зы – уруг-дарыы “Маша болгаш Адыгны” орус дыл кырынга көрүп, орус дылды билир деп чугаалап турар. “Маша болгаш Адыг” деп мультфильм биле математика кичээлинге бодалгаларның утказын сайгарып билири дээрге көңгүс ийи аңгы чүүл.

Чаа-ла бирги классче өөренип келген бичии уругга математиканы орустап тайылбырлаарга, уруглар утказын билбейн бергедежип турар. Эге школа башкылары кичээл үезинде бодалгаларны очулдуруп тайылбырлаарга, кичээл дургузунда четтикпейн турарының айтырыгларын көдүрүп турар.

2022 чылдан тура, “Төлевилел–21” деп төлевилелде республиканың школаларында 21 класста 1-ги классчыларга сан эртемин тыва дыл кырынга өөредип эгелээн. Амгы үеде олар 2-ги класста өөренип турар. Тыва дыл кырынга математиканы өөредири база бергелерге таваржып турар дугайында айтырыгны Туран школазының сан башкызы көдүрүп турар.

Шак бо айтырыгларны Өөредилге яамызының деңнелинге шиитпирлезе чогуур – деп, Роза Хүрбе сан эртеминиң башкыларының чугула бергедээшкиннерин тайылбырлаан.

Конференцияның түңнели-биле математика терминнериниң орус-тыва очулгазын тыва-орус терминнерге болгаш сан эртеминге билдилиг башкылар очулга ажылын чорудар дээрзин киржикчилер дугурушкан.

/ Алиса ДОНГАК.

"Шын" 2023 чылдың март 29 №22

#Шын #Тыва #Өөредилге #Эртемметодиктигконференция #КПКУ #Санэртеми