Саргы кижиниң болгаш өске-даа дириг амытаннарның ханы-биле чемненмишаан, оларга янзы-бүрү аарыгларны халдадып чоруур. Часкы, чайгы үеде саргылар көвүдеп, ооң хоразындан кижилер янзы-бүрү айыылдыг аарыглардан аарып турар.Саргыдан халдавырлыг аарыглар дээрге кажан саргы кижини ызырыптарга, кижиже халдай бээр аарыглар. Оларның янзылары: энцефалит, боррелиоз (Лайм-боррелиоз), риккетсиоз, эрлихиоз, анаплазмоз дээш оон-даа өске.
САРГЫ ААРЫГЛАРЫНЫҢ ХЕВИРЛЕРИ
Оларның аразында эң-не нептереңгейи саргы энцефалиди болуп турар.
Саргы энцефалиди дээрге саргы ызырган түңнелинде, халыыдап бачыдаар, нерв системазының үрелгенинден эът-кеш, мага-бот билинместээринге эккеп болур.
Ооң эң кол демдектери: шагзыраар, баш аартаар болгаш аарыыр, мага-боттуң изии 38–39 градус чедер, шыңганнар болгаш чүстер аартыр, хөөн булгандырар, кустурар, шимчээшкини баксыраар.
Тывада неделя дургузунда саргыга ызырткан 110 таварылга илереттинген, оларның 44-ү бичии уруглар. Чыл эгезинден тура 1 саргы энцефалиди, 6 бореллиоз, 5 риккетсиоз илереттинген.
Саргы боррелиозу дээрге аарыг саргының чараазын таварыштыр кижиже халдай бээр бактериялыг аар аарыг. Ооң ылгалы ортузу чырык дээрбек дүрзүлүг шивишкилер тыптыр. Ол чоорту чиде бээр. Оон аңгыда, эъди изип, халыыдаар, сулараар. Берге таварылгаларда нервилер үрелиишкининиң демдектери база тыптыр.
Саргы риккетсиозунуң бир дугаар демдээ аарыгның нептередикчизиниң киргени-биле кады саргының ызырган чери ыжып келир. Ыжык черни долгандыр аарышкылыг кадыг чүүл тыптып, а ортузунга хүрертир балыглай бээр. Баштайгы үезинде хары угда эъди изиир, бестери ыжар, сулараар, харыксыраар. Ийи, үш дугаар хүннеринде мага-ботта чүстерни долгандыр шивишкилер үнер. Арынның болгаш боостааның шараланчак картының дамырлары улгадыр, чүрээниң согуу оожургаар, дамырлар болгаш шыңганнар сулараар, чавана болгаш баары улгадыр. Соңгу-азиат саргы риккетсиозу чүгээр эртер. 14 дугаар хонуундан эгелеп аарыг кижи сегиир.
Кижиниң моноцитарлыг эрлихиозу ханның ак клеткаларын үреп кааптар. Ооң демдектери аңгы-аңгы. Чамдыкта кандыг-даа им-демдек чокка база эрте берип болур. Эрлихиозтуң эң-не нептереңгей демдектери эъди изиир, шыырныгар, шылаар, шагзыраар, бажы аарыыр, мага-бодунда шыңганнары, чүстери аарыыр, бестери улгадыр.
Кижиниң гранулоцитарлыг анаплазмозу саргының чараазы-биле кижиниң организминче кире бергеш, иштики органнарга ыжыктар тывылдырбышаан, хораннап кааптар, организмниң аарыглардан камгаланыр шыдалын кошкадыр. Ук аарыг эгезинден тура-ла аар эгелеп, эъди изиир, сулараар, бажы болгаш мага-бодунуң шыңганнары аарыыр. Ол үеде бүүректер база баксыраар.
САРГЫНЫ КАНЧААР АДЫРАРЫЛ?
Бир эвес саргы кижиниң кежинче кадалы берген болза, чурттап турар чериниң аайы-биле кожууннуң төп эмнелгезинде азы кожууннар аразында медицина төвүнде травматология пунктузунга барганы дээре. Айыылдыг аарыгның өөскүдүкчүзү тараваанда, саргыны дүрген уштуру чугула. Кижиниң кежинче хандыр кадалып кире берген думчуун үзе тыртпайн, тускай херекселдер дузазы-биле кончуг таптыг саргыны адырар.
Адырган саргыны өл хөвең азы чаа сиген-биле туткаш, аастыг савага суккаш, Тыва Республиканың арыг-силиг болгаш эпидемиология төвүнче шинчилээри-биле дужаар. Саргыга ызырткан кижини чогууру-биле эмнээр дээш, ону кылып турар. Хоралыг амытанны чуура идип черле болбас. Чүге дээрге кеште бичии-бичии чарыктар таварыштыр ооң вирузу ханче кире берип болур.
САРГЫЛАР КАНЧААР ЧУРТТАП ТУРАРЫЛ?
Саргы бодунуң чемижи болур амытанны сигеннер азы чадаң үнүштер аразынга манап алыр. Олар кажан-даа ыяш кырынче үнгеш, оон кээп дүшпес, шуравас. Кажан кижи саргының чанынга чедип келирге, ооң хевинге азы кежинге ызыртынып алгаш, хан сорар эптиг чер тыппаан шаанда, өрү үнүп бар-ла чыдар. Шак ынчаар 30 минута эртер. Саргылар үргүлчү өрү чүткүп үнер. Ынчангаш колдуунда кижиниң колдуундан, быктындан, ооргазындан, мойнундан азы бажындан, кайда кежи чуга болгаш ызырарга эптиг чер бар, оон саргыны тып алыр.
САРГЫГА ЫЗЫРТПАС ДИЗЕ КАНЧААР КАМГАЛАНЫРЫЛ?
Ажык черже агаарлап үнерде, саргы хепке чыпшына-даа бээр болза, көскү болгаш хеп адаанче кирери берге болур кылдыр, чырык болгаш муңгаш хеп кедип алыр болза эки. Башка бөрт, аржыыл азы капюшон кедери чугула. Узун чеңниң уштуктары холдуң билээнге чыпшыр турарга, чүвүрнүң хончузун укче азы идикче, хөйлеңниң адаккы кезээн чүвүрже киир идип алырга эки.
АЭРОЗОЛЬДУ АЖЫГЛААРЫ
Бир эвес хепче саргы өлүрер (акарицидтиг) азы коргудар (репеллентиг) тускай аэрозоль чаштырып алырга, саргыдан камгаланыры элээн бүзүрелдиг болур. Ук аэрозольдар саргыны коргудар-даа, өлүрер-даа шынарлыг (акарицид-репеллентиг) база болур. Оларны чүгле хепче чаштырар, кешке дээптерин болдурбас ужурлуг. Шак ындыг аэрозольдарны аптекадан садып алгаш, тайылбырын сагып тургаш ажыглаары чугула.
Ынчалза-даа саргы энцефалидинден камгаланыр эң-не дээштиг арга – аңаа удур тарыдып алыры. Ынчангаш ТР-ниң Халдавырлыг аарыглар эмнелгези үе-шаанда тарылганы ап, саргы бар болгу дег черлерже баарда, айыыл чогунуң хемчеглерин сагып, бир эвес мага-боттан саргыны тып алган болза, баш удур профилактиктиг хемчеглерни чорудары-биле дүрген эмчи дузазын алырынче республиканың чурттакчы чонун кыйгырып турар.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №40 2024 чылдың июнь 1