М. Дуюнгарның 70 хар оюнга
«Чогаалдарың – мөңге дашта бижимел дег,
Чонуң биске арттырып каан өнчү-селииң –
Хөңнүвүске хөгжүм ышкаш коңгаланып,
Хөй чүс чылда чүректерни чиңнеп чорзун…»
/Ю. Кюнзегештиң «Чаңгыс өнчүм – уян ырым»
деп шүлүүнден/
Ховар прозачы
Тыва чогаалчыларның дөрткү салгалының төлээзи – эмчи, журналист, шүлүкчү, прозачы Михаил Монгушевич Дуюнгар (1952–1996) бистиң аравыска чораан болза, бо чылын апрель 2-де 70 харлаар турган. Ол «Харда чечектер» (1994) деп шүлүктер, «Бөрү дүнү» (1991), «Хөлегелер» (1996) деп чечен чугаалар чыындыларының автору. М. Дуюнгарның чогаалдары тыва литературага балалбас исти арттырып каан. Ооң чогаадыкчы ажылынга үнелелди Ю. Кюнзегеш, Ч. Куулар, У. Донгак, Д. Монгуш, Е. Сат, Ш. Монгуш дээш оон-даа өскелер бижээн.
М. Дуюнгар Барыын-Хемчик кожууннуң Ак деп черге төрүттүнгеш, малчын өг-бүлеге өскен. Кызылдың эмчи училищезин (1976), Москваның Горький аттыг Литература институдун (1990) дооскан. Эмчи, журналист болуп ажылдавышаан, чогаалчы мергежилге хандыкшаан. Ооң хамааты туружу, чогаалчы үзел-бодалы 1980-90 ч.ч. ниитилел амыдыралының эргилделиг үезинде хевирлеттинип быжыккан. Тыва литературага чаа агым шапкыны-биле сайзырап эгелээн үеде ол шыырак проза чогаалдарын бижээн.
Ч.Ч. Куулар М. Дуюнгарның проза чогаалдарын бедии-биле үнелээн: тыва ниитилелге аныяктар ортузунга кидин өөскүп эгелээн хендир-сиген, кара таакпы тыртар нарко-аарыг, арагалаашкын, кемниг херек үүлгедиглери дээн чижектиг социал аарыгларны чидиг дүвүрел-биле тода, ханы, келир үеже хандыр шыгааттынган овур-хевирлерге чуруп көргүскен ховар чогаалчы…
«Чалбак-Мыйыс» деп чечен чугааны номчааш…
Бо чүүлге М. Дуюнгарның проза чогаалында бир онзагай черни ээлеп турар «Чалбак-Мыйыс» деп чечен чугаазының сайгарылгазынга доктаап көрээлиңер. «Чалбак-Мыйыс» эң-не баштай 1993 ч. № 1 «Улуг-Хем» сеткүүлүнге парлаттынган. Мээң номчааным-биле, ук чогаалдың онзагайы чүдел?
Чечен чугааның сюжединде – сарлык биле өөр бөрүлерниң аразында сегирип алыышкын. Болдунмас берге байдалга таварышкаш, тын дээш демиселге аш бөрүлерге дүжүп бербейн, дириг арттар дээш маадырлыы-биле туржуп шыдаза-даа, сөөлүнде өлүмге чыгаткан сарлык малдың овур-хевирин чогаалчы трагиктиг пафос-биле чуруп көргүскен.
«Чалбак-Мыйыстың» жанрын психологтуг чечен чугаа деп тодарадып болур. Чүге дээрге азырал мал биле араатан бөрүлерниң овур-хевирлерин дамчыштыр М. Дуюнгар кижилерниң аажы-чаңын, иштики делегейин, мөзү-бүдүжүн психологтуг арга-биле бүзүренчиг кылдыр элдээртип көргүскен. Кижиниң турум, шыдамык, хедер, чоргаар аажы-чаңын бо овур-хевирден танып болур. Психологизмден аңгыда литератураның реалистиг база символиктиг аргаларын чедимчелиг каттыштырганы – авторнуң чогаадыкчы тывыжы.
«Чалбак-Мыйыста» чаартыкчы уткалар
Бо чогаалы-биле автор кандыг чаартыкчы уткаларны илереткенил?
Бирээде, бодунуң проза чогаалының кол угланыышкыны – кайы-даа үелерде ниитилел сайзыралынга эң-не чугула болуп артар мөзү-бүдүш айтырыгларын көдүрген. Тайбың чуртталгаже халдаан каржы күштерге удур демиселге кандыг мөзү-бүдүш тиилеп болурул деп айтырыгны салган.
Ийиде, сарлык малды азырап билир кижиниң көрүжү-биле, ооң овур-хевирин дамчыштыр бот-тускайлаң тыва амыдыралды – даглыг Тываның кадыг агаар-бойдузун, малчыннарның берге ажыл-ижин, сарлыктың шыдамык аажы-чаңын эң-не баштай онзагайы-биле чуруп көргүскен. Тываның бойдузунуң чаяап кааны амгы үеде чидериниң кырында келген, харын-даа чиде берген ховар аң-мең – чээрен, те-чуңма, ирбиш; азырал мал – иви, теве, сарлык дээн чижектиг дириг амытаннар тыва улустуң үндезин ажыл-агыйын, культуразын хевирлээн, литературага ёзулуг-ла чемиштиг овур-хевирлер деп бодалды автор чогаалынга илереткен. Төп Азияның көшкүн чоннарының сураглыг шинчилекчизи Л.Н. Гумилевтуң теориязы ёзугаар, тус черниң агаар-бойдузу, ландшафтызы ол чоннуң үндезин амыдыралын, аажы-чаңын, культуразын хевирлээр деп үзел-бодал бо чогаалда тодаргайы-биле бадыткаттынганын эскерип болур.
Үште, уран чогаалдың символика аргазын М. Дуюнгар чогаалдың кол маадыры сарлыктың камгалакчы күжү – чалбак мыйызы деп утканы чечен чугааның адында дыка тывынгыр ажыглаан («Мокулчак моюну, мөңзүгүр бажында ооң чараш, чаагай, харын-даа сүртенчиг көстүр чоргаарланыр-ла чүвези – ийи талазынче кара туразында чалбарып чоруткаш, шиш баштары өрү көрүндүр эглип келген чоон мыйыстары. Чалбак-Мыйыс оларынга кедергей менээргенир. Ынчангаш ол белен-селен чүведен кортпас мен дээр хөөннүг, ыңай-бээр көшкен өөрүнден бо-ла астыгып чыдып каар…»).
«Чалбак-Мыйыстың» тургузуунуң онзагайы
«Чалбак-Мыйыстың» композициязында М. Дуюнгар литератураның чаңчылчаан дүрүмүн езугаар, чидиг демиселди чоорту сайзырадып, уран чогаалдың янзы-бүрү аргаларын чедимчелиг ажыглаан. Болуушкуннуң эгезинде, дүүшкүнүнде, чугаа таваар эгелээр. Ол болза даглыг черниң кышкы үеде агаар-бойдузунуң чурумалдары: «Дээр шаар бедип үнген илчирбеленчек көк-көк дагларның бир оъттуг деспээнге…», «Имир дүжүп, кышкы дээрниң башкы сылдыстары бир кыпкан, бир өшкен ышкаш, ында-мында чивеңдиржи бергеннер…». Чалбак-Мыйыстың даштыкы овур-хевирин деңнелгелер ажыглап чураан портреди: «Ырактан ону көөрге, ыйгылактың чөкпүр үнген улуг, огбагар кара-хараганы-ла!», «даг–иргек дег, улуг чаагай мага-боду оларга ындыг белен чыдып бээр хире эвес болган…».
Бөрүлерниң халдаашкынын, сарлыктың демиселин Чалбак-Мыйыстың иштики монологтарын дамчыштыр чоорту дүшкүүрледип, чөрүлдээниң дээди чадазы – сарлыкың эң-не шыдамык, дүжүп бербес удурланыышкынын дамчыштыр психологтуг арга-биле көргүскенинде – хайыра чок демиселге бойдустуң мөңге хоойлузу тиилээр деп бодал реалистиг болгаш трагиктиг пафос-биле күштүг илереттинген: «…кезе кайгаан карактарыңны чаңгыс-ла шийиптер болзуңза, бодуң шоруң, алысканың ол. Бөрүлер ону кончуг эки ажыглап билирлер. Карак чивеш аразында шураткан соонда, боостаа-мойнуңче кадалы-ла бээрлер. Бойдустуң дүрүмү ындыг: кым серемчилелдиг, кым кажар болдур – чүгле ол тиилеп үнер, чүгле ол дириг артар»; «Чалбак-Мыйыс согурарып калганын бөрүлерге эскертпес дээш, бажын чоргаар силгип, чаарганырын соксатпаан. Баксырай бергениңни билдиртир болзуңза, коккаарактарның дидими хайнып, аглап-ла келгеннери ол. Карактары доңуп согурарган сарлык бугазының шиш мыйыстары-даа ынчан коргунчуг эвес…».
Сюжеттиң чештиниишкининде дораан билдинмес, чогаалчының кижилерге сагындырыын эскерип болур. Сарлыктың төнчүзүнге чедир турушкаш, өлүп чыда кижилер-биле ужуражы бээри, олардан дуза манааны, кагдырганы… («Мооң-биле сөөртүнчүр болзувусса, хүнзээй бис… согурарган малдың мал боору берге…») М. Дуюнгар амгы үениң амыдыралында көшкүн тыва кижиниң психологиязында сыйлыышкынны – малдың кижиге ынанырын бодавайн, кижиниң малга хамаарылгазының өскерлип бар чыдарын чогаалында реалистиг арга-биле илереткен. Бо финалда чогаалдың кол идеязы чүгле реалистиг эвес, а психологтуг арга-биле илереттинген деп бодаар мен. Чеже-даа күштүг, шыдамык болзуңза, чалбак мыйызынга бүзүреп, менээргенип болбас, өскениң дузазы чокка берге байдалдан (өлүмден, бачыттан, арагалаашкындан, наркоманиядан дээш оон-даа өске берге айыыл-халаптан) уштунары берге. Бодап көөрге, чогаалчы чечен чугааның төнчүзүнде каш-ла сөс-биле ханы уткалыг элдээрткен угаазылалды илереткен. Берге байдалга таварышкан кандыг-даа амылыг амытанның дуза дилээн сеткил кыйгызында кижилерден дуза манаан идегели төнчүзүнге чедир өшпейн, күштүг артар…
Ынчангаш М. Дуюнгар «Чалбак-Мыйыста» тыва дылдың байлак курлавырын уран-чечени-биле ажыглап тургаш, тыва литератураны база бир психологтуг чечен чугаа-биле байыткан.
«Чалбак-Мыйыстың» бот-тускайлаң туружу
Ук чечен чугаа – кайы-даа үелерде өөредиглиг чогаал. «Чалбак-Мыйысты» тыва литературада Ф. Сеглеңмейниң «Тын дээш демисел», С. Сүрүң-оолдуң «Ак-Төш» дээн чижектиг чогаалдарының идеязынга чоок, оларның аразынга кирер классиктиктиг чогаал деп үнелеп, өөредилге программаларынга киирери күзенчиг.
«Чалбак-Мыйыс» делегей литературазында Д. Лондоннуң «Любовь к жизни», Ч. Айтматовтуң «Белый пароход», Ю. Пшонкинниң «Өөр бөрүлер аспаанда кижи» (бо чогаалды Б.-Б. Тараачы тыва дылче 1998 – 2000 ч.ч. очулдурган, 2017 ч. Ч. Тараачы «Кайгал» деп номга парлап үндүрген) деп чогаалдарның чуртталгаже чүткүлдүг гуманисчи идеязы-биле үн алчып турар. Тыва амыдыралды өске чоннар аразынга делгередир онзагай национал шынарлыг чогаалдарга ону хамаарыштырып болур.
Делегей номчукчузунче үнер, культуралар аразынга диалогту быжыглаар «алдын көвүрүг» болур очулга ажылын тыва литературага нептередир сорулга-биле «Чалбак-Мыйысты» 2019 чылда чогаал шинчээчизи У.А. Донгак орус дылче очулдурган, ТГТШИ 550 экз. тиражтыг парлап үндүрген, (Националдар херектериниң агентилели акшаландырган). Бо чечен чугааның кайгамчыктыг номчуштуг кижизидикчи утка-шынарын болгаш уран-чеченин барымдаалап, тыва, орус дылдарга катай үндүрери база күзенчиг. Ийи дылды, ийи культураны деңнеп өөрениринге уругларга ажыктыг чогаал деп бодаар мен.
База ол ышкаш, Сарлык чылы, Теве чылы, Иви чылы дээн чижектиг республика чергелиг хемчеглерни губернатор төлевилелдериниң программазы-биле эрттирер болза, бо ховар апар чыдар дириг амытаннар алызы барып «Кызыл дептерже» кире бээриниң айыылындан чайлап болур. Мал ажыл-агыйлыг тыва чоннуң амыдыралынга сарлык малды өстүрери ам-даа хөгжүлдени алыр. Республиканың сайзыралче базымнарын көргүскен онзагай сүлде демдек апаарын күзээр-дир бис. Чогаалчыларга, режиссерларга, чурукчуларга дээш оон-даа өске чогаадыкчы кижилерге тыва уран чүүлдүң бот-онзагай шынарын күштелдиреринге сарлык ышкаш чаа ажыттынып эгелээн овур-хевирлер «алдын үүже» болур ийик.
Зоя Самдан,
ТГТШИ-ниң литература секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, ф.э.к.