Бо чылын Черби, Сукпак, Сесерлиг, Кара-Хаак суурлардан бажың тудуп алыры-биле халас чер алыксаан күзелдиг чоннуң саны хенертен көвүдей берген. Харын-даа мырыңай чон аразынга дамчыыр чугаалар тарап эгелээн: «Сесерлигде ам шуут чер артпайн барган-дыр», «Өске улуска бербес, чүгле суурунуң чурттакчыларынга бээр дээн-дир». «Дидир-дидир» деп адаарывыс шын-мегези билдинмес, үндезини бар-чок дамчыыр чугаалар «сарафан радиозунуң» чалгыглары-биле кожууннарже, кыдыг-кызыгаар бичии суурларже тарап турар апарганы-биле чонга тайылбыр ажылын чорудар болза эки-дир деп түңнелге келдивис.
Тываның «Чер дугайында» Конституция хоойлузунга 2024 чылдың декабрь айда өскерилгелерни киирген түңнелинде бо чылдың февральдан тура республикада «Халас чер» деп төлевилел боттанып эгелээн. Ооң кол сорулгазы – көдээ суурларның социал-экономиктиг сайзыралын экижидип, чурттакчы чоннуң чер-чуртун ээн каапкаш, көжүп чоруур чоруктарын эвээжедири. Мону чүге ажылдап кылып кааныл дээр болза, чажыт эвес болгай: найысылал Кызылче ырак-узак суурлардан дыка хөй өг-бүлелер көжүп кээп, солагай талакы эрикте дачалар болгаш «Дар» дача ниитилели, Вавилин ээтпээниң дээш оон-даа өске черлерниң девискээрлери улгаттыр туттунуп, улуг микрорайон деңнелинче үнүп келген болгай. Ынчангаш 10 муң четпес чурттакчы чоннуг суурлар, хоорайлардан чурттаар оран-сава тудуп алырынга халас черни Тывада чурттап чоруур кижи бүрүзүнге бээр деп шиитпирлээн. Мооң мурнунда халас черни Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарынга, дайынчы хөделиишкиннер хоочуннарынга, актыг черге репрессияладып когараан улус болгаш оларның ажы-төлүнге, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге берип турган болза, бо удаада ындыг кызыгаарлаашкын чок. Ак-Довурак, Чадаана, Шагаан-Арыг, Кызыл, хоорайжыткан Каа-Хем суур бо төлевилелче кирбейн турар, а Туран хоорайдан черни ап болур. Регионга төлевилел эгелей бээрге, бир дугаарында-ла, чон найысылалче чоок суурларже хөйү-биле «халдап» эгелээн. Кызыл кожууннуң Сукпактан, Кара-Хаактан, Чербиден, Бии-Хем кожууннуң Сесерлигден бажың тудар чер алыксаан улус саны өске суурлардан оранчок ажа берген. Ол чүнү чугаалап турарыл дээрге, дөмей-ле кижилер Тываның төвүнден ыравайн, ол чоокка чурттаксап турар ышкажыл. Ол күзелде чылдагааннар-ла хөй: кожуун-суурлар аразынга аргыжылга, харылзаа айтырыы, ооң өртек-үнези, өөредилге, эмчи-домчу, ажыл-хожул... Бети дизе малчыннар безин Кызыл чоогунче кыштаг тудар черлер көрүп, чоогадыр көжүп эгелээн болгай. Чүнүң-даа өртек-үнези төпте черле чүгээр ышкаш сагындырар.
Көдээ суурларны сайзырадыр дээш, федералдыг-даа деңнелде, регионда-даа хемчеглер алдынып турар. Школалар, уруглар садтары, культура бажыңнары, эмнелгелер, ФАП-тар, спорт залдары туттунуп, эрги оран-савалар чаарттынып, соталыг харылзаа станциялары салдынып, оруктар септеттинип, асфальт чадар черлерни хире-шаа-биле кылып кел чыдар. «Москва чаңгыс хүн туттунмаан» дээр ийик бе? Хары угда каяа-ла шупту суурлар деңге сайзырай бээр ийик, хожудаңгай черлер база бар. Ынчалза-даа ээлчег аайы-биле ажылдар эвээш-биче-даа бол кылдынып чоруп олурар. Янзы-бүрү национал төлевилелдер ачызында биче суурларда байдал черле экижип кел чыдар.
ТР-ниң Чер болгаш өнчү-хөреңги яамызының дыңнадып турары-биле, төлевилелдиң эгезинден тура ноябрь 1-ге чедир бажың тудуп алырынга халас чер алыр дээш, республикада шупту 1602 билдириишкин кирген. Тываның 17 кожуунундан Кызыл, Бии-Хем, Каа-Хем кожууннары мурнуку одуругда чоруп олурар. Бо кожууннарда кирген билдириишкиннер саны – 631, 268 болгаш 138. Дөрт дугаарында – Чөөн-Хемчик, бо кожуунда 82 билдириишкин бүрүткеттинген. Бо хүннерге чедир немежип турар деп билип алыры артык эвес. Кирген билдириишкиннерниң 118-инге шиитпир хүлээп алдынган, 573 керээ чардынган. Тускай шериг операциязының киржикчилеринден болгаш оларның өг-бүлелериниң кежигүннеринден 97 билдириишкин кирген. Чамдык кожууннарның чурттакчылары бодунуң суурундан эвес, а кожуун төптеринден черлерни ап турар, чижээ, Эрзин суурдан, Самагалдайдан болгаш Кызыл-Мажалыктан. Шупту-ла төпче чүткүп турар бе дээрге, хөгжүлдеден хоорук, тайганың тайгазынга чурттаксаар улус база-ла бар. Ооң чижээнге Каа-Хем кожууннуң Сизим сумузунга хамааржыр Үжеп-Аксы деп 168 кижи чурттакчылыг арбанны адап болур. Ол черде эрги орус чүдүлгези, культуразы-биле амыдырап чоруур 30 ажыг өг-бүле бар. Кижилер хөй кезиинде улуг орук кыдыы, орук аксы эптиг суурларны шилип турар: Бүрен-Хем, Кундустуг, Суг-Бажы. Оон аңгыда Кызылче чоогун база көрүп турар: Сесерлигде ап турар черлер саны Турандан хөй.
Халас чер. Сактырга-ла, шупту халас ышкаш. Ынчалза-даа ажылдап кылып каан хоойлу, документ-саавыр ёзугаар алган чериниң схемазын, кадастрлыг паспортун, планын, электри шугумунга коштурарын билдириишкин киирген кижи боду кылдырар. Кадастр инженерлеринге схемазын кылдырып алган соонда, кожуун чагыргазындан доктаал үндүртүп алгаш, черниң межевой планын кылдырар. Ол документини холга туткаш, катап база кожуун чагыргазынга доктаал үндүртүр. Чурттаар бажың тудар черни 5 чыл хуусаага «халас ажыглаар» кылдыр берип каар. Керээни чарып ап тургаш, бажыңны бир чыл иштинде азы ол 5 чылдың нүүрүнде чада аайы-биле кылыр дугайында айтып алыр. Бир эвес айыттынган хуусаа иштинде бажың туттунмаан болур болза, ол черни хавыргаш, өске күзелдиг кижиге бериптер. А бир эвес бажыңны тудуп алган болза, ам-на ол черни хуужудуп ап болур. Садып алыр өртээ черниң кадастрлыг өртээнден хамааржыр. Бичии суурларга 3-4 муңдан ашпас деп санап турар. Ол черин өске кижиге садып-саарар эргези чок болур, бир кижиге белекке берип болбас. Бир кижиге черни чүгле чаңгыс катап, чүгле боду ажыглаар кылдыр берип турар. Бир эвес бажыңын тудуп албайн барган болза, черин хавыртырының кырындан катап чер алыр эргези база казыттынар.
Чиижең улустан чүс-чүс муң, ийи-үш сая акшалар-биле чер садып алырының орнунга каш катап аай-дедир шимченип тургаш, документилерин кылдырып, бажыңын тудуп, электри шугумун коштуруп ап тургаш, «Халас чер» төлевилелинге киржип, ол-даа болза бир көдээ суурнуң сайзыралынга үлүүн киириштиргени дээре. Канчаар-даа бодап кээрге, келир салгалга арыг агаар, чайгаар бүткен бойдус хүрээлеңи, хостуг делгемнер херек. Ырак-узак көдээ суурларывыска дөмей-ле чаагайжыттынган каът бажыңнар тудар үе кел чыдар. Кедизин бодап, келир үеже баш бурунгаар көрүп, ханы сайгарылганы ам кылыр болза эки. Кыдыг-кызыгаар суурларывысты ээн каапкаш, шупту төпче сыңныр болзувусса, өске улус ээлей бергей. «Эжелеп аппаар» деп сөстер ажыглавааны дээре, аас айыылы коргунчуг. Ынчалза-даа серемчиде хорамча чок, ындыг аа?
Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27