Сезен чеди дугаар сезон белеткели

Тыва Республиканың Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артистери сезен чеди дугаар сезонунга белеткенип эгелей бердивис. Алексей Кара-ооловичиниң тургускан шиилерин сактып тургузуп турар бис. Ооң “Челээш биле Идегел” деп бижээн шиизинде мындыг одуруглар бар:

“Ээрлип баткан
Хемчигежим, өршээ!
Агып баткан Алажым, өршээ!
Каяа-даа-ла чораанымда,
Каткылыымны,
Дөргүн-чээмни,
Оолдар, кыстар
маңнап өскен,
Онза чараш
Кызыл-Мажалыымны!

Бо сөстерден илдең Алексей Кара-ооловичиниң чурту Кызыл-Мажалыкка октябрь айның ондан эгелеп сезонувус аңаа ажыдар бис. Алексей Кара-ооловичиниң тургускан шиилери Эдуард Мижиттиң “Кым сен, Сүбедей маадыр?”, “Эгил, эжим, эгил!”, “Күлтегин” база оон-даа өске шиилер-биле Барыын-Хемчик кожууннуң чонунга бараан болур бис.

Бо Дыртык деп чүве дыртыя берген хөөредип тур деп бодай бербеңер. Бис Сибирь зоназының театрларының тергииннериниң бирээзи бис. Бис чүгле тыва чонувуска эвес, делегейниң янзы-бүрү булуңнарында чурттап чоруур хары чонга база бараан болуп чоруур бис. Чижээлээрге, түрк чоннуң бурунгу маадыры болур “Күлтегин” деп шии- зи-биле, түрк чоннуң бирги төвү – найысылалы болур Чер-Ортузу далайның эриинде Аданаа хоорайга аалдап, даргавыс Начын Шалыктың удуртулгазы-биле чеде берген бис. Түрк чон бисти улуг өөрүшкү-биле уткуп хүлээп алгаш, кайгамчык чараш ортулукта мрамор-биле кылып каан 20 каът аалчылар чурттаар бажыңынга чурттадып кагдылар. Үш хонук иштинде агаар-бойдуска чаңчыксын дээш, бисти дыштандырдылар. Эртенги, дүштеки, кежээки чемнериниң чаагайын, магалыын. Тавак долдур бодуң тураң-биле чиксээн чемиңни каап чемненир сен. Ийи дугаар хонуунда бисти Чер-Ортузу далайга чедире бердилер. Кыры дүдүскектиг кызыгаар чок далай баарывыста чалгып чыдыр. Идик-хевим ужулгаш, эштип билир эвес мен, дискек чедир сүзүп киргеш, хол-будумну, арны-бажымны чуп, эрнимге дегген суу дустуг болду. Далай ортузунда ак корабль идик баштыг Италияже эштип бар чор. Далайда 100 ажыг метр черде улуг дуган бар болду. Дуганнар эңдерик, чок-ла болза, даглар кырында, чок-ла болза, далайның иштии кыйыында дуганнар хөй болур чорду. Мооң мурнунда 1990 чылдар үезинде Стамбулга “Ада-чурттуң чаңгызы” деп концерт-биле чорааш, далай кырында театрга концерт көргүскен бис. Түрк чон концертивисти улуг сонуургал-биле база диңмиттиг адыш часкаашкыны-биле хүлээп алганнар. Стамбул хоорайның адаанда чер иштинде хоорай бар. Экскурсиялап чорувуста, бисти ол хоорайже киире берген. Улуг бассейн бар, ында кижи хире дыка улуг кара балыктар эштип чоруп турар. Япониядан эккелген балыктар дээр. Ол балыктарның ажылы чүл дээрге ол бассейнден бүгү хоорайны суг-биле чемгерип турар. Суг үндүрген хоорзаларның аскы балар-биле дуглалып, муңгашталы бээрге, ол балыктар арыглап чип кааптар деп экскурсовод биске тайылбырлады. Чер-Ортузу далайның эриинде далай иштинде улуг дуганның чүгле бажы көстүп турар. Көрүп турарымга, бир кижи дуган чанында чеде берген эштип тур, көөрүмге, бистиң амгы кол режиссерувус Сайдаш Бегзиевич Монгуш болду. Мен иштимде “Каяа мынчаар эштип өөренип алган чоор бо деп бодап, оон сактып келген. Чадаананың улуг көвүрүүнүң үстүү талазында улуг ээрем бар чүве, аңаа эштип өөренип алган-дыр бо деп бодап турдум. Үш хонук дыштанган соонда, дөрт дугаар хонуунда Аданааның улуг театрынга “Күлтегин” деп шиивисти түрк чонга бараалгадып көргүстүвүс. Түрк чон диңмиттиг адыш часкаашкыны-биле улуг сонуургал-биле шиивисти уткуп хүлээп алдылар. Бис түрк чонга хөй-ле катап мөгейдивис. Шии доозулган соонда, даштыгаа үнүп келгеш, таакпылап турумда, мээң үем хире түрк оол мээң холум туткаш: “Эне-Сай хемниң эриинде чурттап чоруур тыва-түрк чонувуска изиг байырдан чедириңер” дээнин ында чурттап чоруур түрк өг-бүлелиг тыва уруг меңээ очулдуруп берди. Мен бодум ноябрь айның 19-та субботада 7.00 шакта “Тыва сценаның эртинелери” деп концерт-биле 80 харымны демдеглеп эрттирер мен. Чонумну концертимче чалап тур мен. Фонвизинниң “Недоросль” тывалаарга, “Тактагалдай” деп шииден каттырынчыг көргүзүг – “Чана берген болзумза, авамга хөөреп берген болзумза”. 87 дугаар сезонувусче, кайгамчыктыг солун шиилеривисче силерни чалап тур бис, хүндүлүг чонум.

/ Дыртык МОНГУШ,

Тываның улустуң артизи