Тыва Арат Республикадан эки турачы аъттыг шеригни фронтуже үдээниниң 80 чылынга тураскааткан төөгүлүг болуушкунну катап тургускан улуг көргүзүг сентябрь 1-де Кызылга болуп эрткен.
Тус чернии-биле 10.00 шакта, 80 чыл бурунгаар Тыва Арат Республиканың Чазак бажыңы турган амгы Дээди Хурал бажыңының мурнунга, ТАР-ның муң ажыг хамаатыларының аразындан шилиттинген 206 эрес-дидим эки турачыларның фронтуже үделгези болган. Ынчан аныяк капитан Тулуш Кечил-оол эскадронну командылаар кылдыр хүлээп алган.
Ол төөгүлүг үделгени катап көргүзер төлевилелди ТР-ниң Чазааның деткимчези-биле боттандырган. А барымдаалыг медээ талазы-биле Тываның Национал архиви улуг деткимчени кылган. Төлевилелде Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артистери колдап киржип турар-даа болза, Тываның барык бүгү культура албан черлери, яамы-ведомстволардан күзелдиг улус болгаш волонтерлар хаара туттунган. Төөгүге даянган сан-чурагайлардан алырга, эскадронну үдээр дээш ийи муң ажыг кижи 1943 чылдың сентябрь 1-де чыглып келген деп бижип турар. Бо удаада төөгүлүг болуушкунну катап тургускан хемчегге муң ажыг кижи чыылган дизе хөөредиг болбас.
Архив материалдарында бижип турары болза, тыва эки турачылар хөгжүмге үдеткеш, ТАР-ның Чазааның чанынга чыскаалыптарлар. Республиканың бирги удуртукчуларын ойнап турар театр артистери база тускай шилилде эрткен волонтерлар эки турачыларга болгаш чыылган чонга чагыг-сөстү бергеннер.
Тываның Үрер хөгжүм оркестри ол чылдарның патриотчу ырылары-биле болуушкунну үдеп көргүскен. Эки турачылар чагыг-сөстү алган соонда, ЗИС-5 автомобильдерге олурупкаш, ырак орукче шимчеп үнүпкеннер...
Мында база бир кол демдеглексенчиг чүүл – амгы үеде Россия база катап чөптүг чорук дээш демисежип, хөй националдыг чуртувустуң Тыва болгаш өске-даа регионнары Украинада тускай шериг операциязынче боттарының маадыр оолдарын база катап үдеп турар үеде, төөгүнүң эрткен үезинче катап эглип көөрү, тураскаал сактыышкынны кылыры онза ужур-уткалыг.
Бо төлевилелде С.К-Х. Токаны Тываның адарлыг артизи Орлан Оюн ойнап көргүскен:
– Бо чылдың май 20-де эки турачы танкычыларның үделгезин катап көргүскен шак-ла мындыг төлевилелге база-ла эш Токаны ойнаан мен. Ынчан ол дарганың чугаалаан сөзү хөй чүве. Берге чораан. Бо төлевилелде эш Токада сөс чок болду. Ындыг-даа болза дөмей-ле харыысалгалыг хүлээлгени база катап ойнап көргүстүвүс. 80 чыл бурунгаар, 1943 чылдың сентябрь 1-де шак-ла бо балкондан президиум кежигүннери эки турачыларга коргуш чок дайзынны чылча шапкаш, тиилелгелиг чанып кээрин күзеп турганы үнелиг. Чүгле амгы үеде чонувус ол үеде дег демниг болган болза... – деп, ол чугаалады.
Хертек Амырбитовна Анчимаа-Токаның ролюн В.Көк-оол аттыг Национал театрның артизи Тана Хөвең-оол ойнаан:
– Дыка улуг харыысалгалыг роль болду. Эш Анчимаа-Токаның чугаалаан сөс-домаа дыка күштүг, тыва чону дээш аажок сагыш-сеткилинден аарып чорааны илдең чорду. Ол сөстерни чугаалап тургаш, бодум иштимде дыка девидеп, ол үеде дайынче үдедип турган тыва экер-эрес оолдарны иштимде кээргеп, ынчангы өгбелеривис дыка-ла дидим чүректиг, коргуш чок чораан-дыр деп магадап, чоргаарланып турдум – деп, дүвүрээнин чажырбайн ол чугаалады.
1943 чылда НКВД ажылдакчылары кончуг шыңгыы, сүртенчиг кижилер турган кылдыр уран-чечен фильмнерде көргүзүп турар. Бо болган көргүзүгде президиум кежигүнү ТАР-ның улусчу комиссарының ролюн Тываның федералдыг айыыл чок чорук эргелелиниң подполковниги Анатолий Кара-Салдың ойнааны база солун болган.
– Мындыг төөгүлүг төлевилелге киржири дыка солун болгаш өөрүнчүг-дүр. Оон аңгыда улуг харыысалга деп билип тур мен. Балкон кырындан өөренген чаң-биле ниити чурумну хайгаарап көөр апаар. Ынчангы үеде оперативтиг ажылдакчыларның ажылы амгы үеге көөрде, ийи катап аар турган чадавас. Ынчалза-даа бо үени чеже-даа тайбың үе деп чугаалап турар болзувусса, ТШО-же бистиң дидим чүректиг оолдарывыс удаа-дараа чоруп, бистиң-не амыр-дыжывыс, Россия дээш алдын тынын берип турар болгай. Ол дүвүренчиг.
Болган төөгүлүг көргүзүгнү сонуургап келген хөй чон аразында Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну, 90 хар чоокшулай берген Борис Подгорный карааның чажы бүлдеңейнип, сагыш-сеткили дойлуп чугаалап турду:
– Ынчангы хайлыг дайынче чоруп турган ол маадырларга шуптузунга черге чедир мөгейдим. Ленинград блокадазының киржикчизи мен. Тывага 1965 чылдан тура өөм ишти-биле кады чурттап эгелээн бис. Чаңгыс хомуданчыг чүүл, ол үеде фашистерни чылча шавар дээш коргуш чок маадырлар дайынче аъттанып турган болза, амгы үеде шак-ла ындыг фашизм бажын ковайтып кээп, акы-дуңмалышкы чоннарны бот-боттарынга удур дайылдажырынче албадап турары дыка муңгаранчыг-дыр – деп, хоочун сеткилиниң аарышкызы-биле үлешти.
К. МОНГУШ.
Авторнуң болгаш Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №65, 2023 чылдың сентябрь 2.