Үш-Белдир аржааны – изиг сероводородтуг сугнуӊ агып үнген чери. Аржаан-биле атташ курортту Россия Федерациязыныӊ күрүне курорттарыныӊ даӊзызында киирген. «Үш-Белдир» Кызыл хоорайдан 360 км, Россия биле Моолдуӊ кызыгаарындан 1,5 км ырак черде турар.
Изиг аржааннары – Бус, Белиӊ, Шишин-Гол деп үш хемниӊ белдиринде. Ынчангаш Үш-Белдир деп адаан. Бо үш хем каттышкаш, шапкын суглуг Кызыл-Хем апарган. Ол хемге солагай таладан Балыктыг-Хем каттыжа берген, ону Каа-Хем деп адаан.
Үш-Белдир аржааныныӊ турар чери далай деӊнелинден 1120 м, а бедик даглыг сыннары 2600–2800 м бедик.
Тыва, моол аймактар шаг-төөгүнден бээр аӊаа эмненип чораан. 1932–1933 чылдарда Тыва Арат Республика изиг аржааннарны шиӊгээдир ажылды организастаарын оралдажып келген. Моол биле Тываныӊ аразынга кызыгаар шыйып эгелээрге, Үш-Белдир аржааныныӊ девискээри дээш маргыжып турган. Тыва биле Моолдуӊ чазаа Үш-Белдирде баштай кандыг аймактарныӊ чурттап турарын барып көргеш, маргышты оон шиитпирлээр деп дугурушкан. Аъттарга тергелерин кошкаш, экспедицияже кады үнүпкеннер. Бир ай ажыг чоруп келген.
Үш-Белдирге чеде бээрге, ында чадырда репрессиядан дескен бир лама башкы чурттап турар болган. Ынчангаш изиг аржаннарны Тываныӊ деп санаан. «Дургуннуӊ чадыры» – курорттуӊ онзагай тураскаалы!
Совет үеде аржааннарны бүрүнү-биле шинчилээш, «Үш-Белдир» деп курортту тургускаш, бүгү-эвилелдиӊ деп эрге-байдалды тывыскан. Чээрби вектиӊ 70–80 чылдар үезинде курорт чечектелип сайзырай берген. Аэропортту база кылган. ССРЭ-ниӊ бүгү булуӊнарындан улус-чон кээп дыштанып турган. Моолдуӊ чазаа безин аӊгы корпусту аӊаа тудуп каан.
Үш-Белдир РФ-тиӊ онза камгалалдыг бойдус девискээринге хамааржыр. Курорт бо хүннерде ажылдап турар. Изиг суглуг аржааннары кижиниӊ ниити мага-бодун, нерв системазы, хан-дамыр, кеш, сөөк-даяк, сыӊый-бүүрек, аарыгларын, эр, херээжен улустуӊ аарыгларын, аллергияны эмнээр. Организмниӊ кырып-түлээрин оожургадып, аныяксыдар. Ылаӊгыя ажыл-мергежилиниӊ аайы-биле хоочураан аарыглыг улуска эм-дом болур. Свинец, ртуть, кадмий, медь, никель дээн ышкаш аар металлдарны организмден үндүрер. Сибирьниӊ кара болгаш өӊнүг металлургия бүдүрүлгелериниӊ, даг-тывыштыг үлетпүр бүдүрүлгелериниӊ ажылдакчыларыныӊ эмнениринге кончуг ажыктыг. Изиг суглуг аржааннарындан аӊгыда, агаар-бойдузу база эм-домнуг.
Совет үеде аӊаа 1800 кижи дыштанып эмненип турган болза, а бо сөөлгү чылдарда чүгле 180–200 хире кижи кээп турар. Кадык камгалал яамызы курорттуӊ ажыл-чорудулгазыныӊ, материал-техниктиг баазазыныӊ байдалын сайгарып көргеш, санаторий-курорт эмнээшкинин амгы үениӊ негелдезинге дүүштүр кылырынга хамаарыштыр чаартылгалыг чаа төлевилелди саналдаан. Үш-Белдирге 2023–2030 чылдар үезинде кылып чорудар ажылдарны ийи чадага хуваап көргүскен.
Бир эвес «Үш-Белдир» курортун чаартып кылып алыр болза, чүгле чайгы үеде эвес, а бүдүн чыл дургузунда ажылдаар санаторий-курорт комплекизин, «Тываныӊ изиг аржааннары» деп Тыва Республиканыӊ Чөөн эмнээшкин кластерин тургузуп, сайзырадып болур.
Кара-кыс Аракчаа,
Тыва Республиканыӊ эртеминиӊ алдарлыг ажылдакчызы.