Көдээ ажыл-агый ажылдакчыларының хүнүн уткуй
Шүлүкчү малчын
Малчын кижи чаяап төрүттүнгенинден-не чогаадыкчы, ыраажы сагыш-сеткилдиг деп чугаа бар. Ол ылап-ла ындыг чүве. Тыва кижи мал-маганын кадарып чорааш, төрээн чуртунуң кайгамчыктыг чараш агаар-бойдузун магадап көрүп, ону сеткил-хөөнүнүң ханызындан чарашсынып, чайгаар-ла ырлап бадырыптар. Малчын арат ырлап чорааш, каш чүзүн мал-маганын кадарарга, оран-делегей ээлери ооң малынга ээ көрнүр боор чүве-дир.
Чогаалчы Василий Эренчин “Кадарчы уруг” деп шүлүүнде
Казылганныг кара хая
Кадыр болгаш бедик болду.
Айыраңнаан өшкү, хойлар
Аландыда оъттап чорлар.
Кедээзинде кожагарда
Хеден чүктээн, даянгыыштыг.
Кадарчы кыс харап алган
Каңгырткайндыр ырлап туру
деп одуругларны номчааш-ла, бүгү Тывага малчын ат-сураа алдаржаан хоочун муңчу малчын Адыя Монгушевна Чатпакты сактып кээр мен ийин. Шүлүктүң маадыры кадарчы кыстың дугайында бо одуруглар Адыя Монгушевнаның хып дээн аныяк назы-хар үезинге овур-хевиринге дүгжүр деп бодаар чордум.
Адыя Монгушевнаны амыдырал-чуртталга аайы-биле шагда-ла таныыр мен. Үе-шаг чеже-даа берге болза, тура-соруу быжыг, чуртталганың дынын салбас ажыл-ишчилерниң бирээзи дээрзин көрдүм. Ооң ажыл-ишчи чедиишкиннериниң, шаңнал-макталдарының дугайында республиканың солун-сеткүүлдеринге та чеже катап бижээн, радио-телевидениеге көргүскен, чугаалаан чүве. Ынчалза-даа база катап катаптап кагзымза, артык эвес боор. Малчын арат ада-иениң уруу болгаш, мал азырап кадарарынга кара чажындан-на чаңчыккан. Школаны дооскан соонда, ада-иезиниң ажыл-ижин уламчылап, хойжулай берген. Ол-ла хевээр Адыя Монгушевнаның амыдырал-чуртталгазы мал-маган-биле чарылбас тудуш. Чаа-Хөлдүң “Найырал” совхоз буурап дүжүп каарга-даа, ажыл-агыйжы ие мал-маганын азырап өстүрүп, ооң эъди, сүдү, ону садып-саарганындан үнген акша-биле уруг-дарыын өөредип-кижизидип өстүрген. Хой-өшкүзү өзүп, көвүдезе-көвүдезе, 1 муң оранчок ашкан. Адыя Монгушевнаның күш-ажылчы шаңнал-макталын санап адаар болза, эңдерик. 2008 чылда “Тыва Республиканың алдарлыг малчыны” деп бедик атты Адыя Монгушевна Чатпакка тывыскан. Малчын кижиге бо ат эң-не үнелиг болгаш хүндүткелдиг шаңнал.
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайны Булуң-Терек суурнуң чурттакчылары, чаңгыс чер-чурттуглары, ужуражылгаже чалаарга, чогаалчы-биле кады чораан мен. Ынчан 2014 чыл-дыр ийин – чогаалчының мугур 70 харлаан чылы. Ол ужуражылгага Адыя Монгушевна база келген. Олар чаңгыс классчылар дээрзин ынчан билип алган мен. Школага канчаар өөренип чорааннарын, эш-өөрүн сактып хөөрежирге, аажок сонуургап дыңнап олурдум. Чогаалчы чаңгыс классчызының шүлүктерин Адыя Монгушевна номчуй каап олурар кижи болду. Александр Даржай “Сен база школага шүлүктер бижиир ийик сен чоп” – дээрге, Адыя Монгушевна “Ажыл-хожул аразында сагыжымга кирип кээрге, бодум хуумда шорбажылап чоруур-ла-дыр мен” – деп каар чорду. Удаваанда “Шын” солунче Адыя Монгушевна шүлүк чорудупкан. Чүгле ады безин кижини сонуургады бээр – “Хоюм дозуп, номчуп чорууйн”. Утказы-даа, сөс-домаа-даа онза шүлүк болду. Ону “Шын” солунга дораан парлаан, авторнуң чаңгыс классчызы Александр Даржай боду-даа номчаан. Бо шүлүкте мындыг чараш одуруглар бар.
Чуртувуска, Тывавыска, чонувуска
Чалыывыстан төлептиг бооп ажылдаан бис.
Човаг билбес, чымыш иштиг малчын-дыр мен,
Чоннуң оглу, алдар-аттыг чогаалчы сен.
Кадар оъттуг хостуг делгем ховуларга
Каш чүзүн малымайны одарладыйн.
Чечен-мерген чогаалдарың ам-даа бижи,
Черге хоюм дозуп чорааш, номчаай-ла мен.
Тываның улусчу чогаадылга төвүнүң организастап эрттиргени “Ыраажы малчын” деп малчыннар аразында ыры мөөрейи малчыннарның аразында уран чүүлге хандыкшылдыг, дыка чараштыр ырлаар малчыннар хөй дээрзин көргүстү.
Малчын бүрүзүнүң мал-маганы өзүүчел аал-ораны бар боор. Адыя Монгушевнаның кыштаа Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурдан элээн ыракта Хаялыг-Даг деп чер. Чайлаа Ак-Хем деп черниң унунда оъттуг-суглуг Адыр-Бажы. Бо чайлаанга хоочун малчын чаңгыс чер-чурттуглары чогаалчы Моңгуш Өлчей-оол биле композитор Солаан Базыр-оолдуң чогаатканы “Чаа-Хөлдүң айдыңын”
Чалгыглар бо шимээн чокка сүржүп келгеш,
Чанывыста эрикке кээп шулурашты.
Чартык айның херелдери кылаң сугнуң
Чалдарынга эсти дүжүп мөңгүннелди
деп ырлап, “Ыраажы малчын” мөөрейниң кожуун чадазынга киришкен.
Ооң видеобижимелин көрген чаңгыс чер-чурттуглары назыны чеден хар оранчок ашкан хоочун малчынның ырлаанын магадааннар.
Мындыг чогаадыкчы сеткил-хөөннүг хоочун малчын чаттып баткан Чаа-Хөл хем унунда чурттап чоруур.
Шаңгыр-оол СУВАҢ.