Тывавыстың чөөн чүгүнде Шишкит, Бус, Белин (Белдиг) хемнериниң белдиринде ыдыктыг аржаанывыс “Үш-Белдирге” ажы-төлүм авазы база ортун болгаш хеймер оолдарывыс эдертип алгаш, база катап чедип келдивис.
Аржаан суу дег арыг агаарлыг чуртувустуң булуңу бисти үр-ле манаанзыг, “чогуткан чорууңар чогаан ышкажыл” дээнзиг, чаптанчыг оолдарывысты кайгадып, чаъстап, аязып, бистиң сагынганывысты билгензиг чаңнап-ла турду. Бис аңаа амырап, чайынналып, сеткиливистен өөрүп, чыргап, буянынга бүргедип турдувус.
Дыштаныкчылар-биле чоорту чугаа-соодувус солчуп, таныжып чоруй, шупту демниг өг-бүле дег, хостуг үевисти маргылдаалар, ыр-шоор болгаш спортчу оюннар-биле эрттирип турувуста, он сес хонук билдиртпейн барды.
Ол-ла хүннерниң бир кежээзин сактып, бижидим.
Хөйнү көрген буурул баштыг өгбелеривис-биле чугаалажыр кежээни дугурушкаш, ажылды чогудуп кирдим. Курорттуң ажылдакчылары-биле катай сезен кижи аразында кады улгады берген өгбелер ажыл-амыдыралында көрген таварылгаларын, билген чүүлдерин ала-чайгаар төөгүп, улустуң сонуургалын хаара тудуп, арга-сүмезин кадар ужуражылгавысты эгелептивис.
“Бодум Кызылдың башкы институдун дооскаш, Ак-Довурак хоорайга чурттап эгелээн мен. Оолдарым ачазы даг инженери кижи. Тыва асбест комбинадынга инженерлеп ажылдап чораан. Бодум башкы кижи болгаш, школага-ла ажылдап чордум. Ниити ажылдаан стажым бежен чыл. Ооң иштинде үжен чылын школага директорладым” – деп, ужуражылгавысты РСФСР-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини, РСФСР-ниң алдарлыг башкызы, Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың алдарлыг башкызы Зоя Сагдыевна Дүктен-оол (Ооржак) бодунуң допчу намдары-биле эгеледи.
“Депутаттай бээримге, “Школавыс үш ээлчегде өөренип турар, берге-дир, чаа школадан туттуруп көрүңерем” – деп чон дилээрге, ам канчаар боор, Москвага ынчан Күрүне Думазының депутады турган Аракчаа Салчаковна-биле чугааны кылгаш, коллективтиң болгаш ада-иелерниң мурнундан улуг чагаа бижип алган бис. Чеде бергеш, дилендим. Тудуг комитединиң даргазы аныяк оол, фамилиязын Зеленин дээр.
“Че харын, шиитпирлеп көөр бис, даарта он шакта чедип келиңер” – дээрге, сөөртүп алган чораан белек-селээмни, кадак-сөңнүг хүндүткелдиң чеми – ужа-төштү берип кааш, чоруй барган мен. Эртенинде он шакта чеде бээримге, “Комитетти чыып алгаш, шиитпирледивис, чогум канчаар шиитпирлээнивисти силерниң чазааңарже чорудуптар бис” – дээн.
Чанып келгеним соонда, үр болбаанда, чонум чоруу чогаан. Өөрүшкү-маңнайлыг ажы-төлдүң оран-савазы болур Ак-Довурактың 4 дугаар школазының тудуу эгелээн. Ажыл-иживиске улам чүгленип, чаа үш каът чылыг-чырык школавыс тудуу доостурга, кирдивис. Ынак коллективим-биле эптиг, демниг ажылдап чоруп, хүндүлүг дыштанылгаже үндүм”.
Үлегерлиг ада-ие – Деспи Күжүгетович биле Зоя Сагдыевна Дүктен-оолдар амыдыралында орден-медаль хавыяаларны ап, мынчаар-ла чурттап кагдывыс деп кысказы-биле допчу намдарын доозуп тура, аныяк-өскенге арга-сүмезин катты: “Кол-ла чүве кижиниң бодундан хамааржыр. Ажыл-агыйга, өг-бүлеге бердинип, байгы-ла билген чүүлдерин ажы-төлге дамчыдып, ном номчуурунга сонуургалдыг кылдыр өөредириңерни чагыыр-дыр мен. Черле ынчаш, “Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар” дээр болгай. Ынчангаш хөй номчуттунарга-ла, баш сайзыраар. Телефонда ажыктыг чүүлдер база бар-ла чүве ыйнаан, ындыг-даа болза бистиң чогаалчыларывыстың бижээн чогаалдарын ажы-төлге номчуп берип тургаш, оларның сонуургалын оттурарыңарга-ла, чоорту номга хандыкшылы оттуп келир. Оолдарымга болгаш кенээттеримге база ногаа аймаан канчаар ажаап алырын өөредир-дир мен. Черден дүжүт ажаап алыр огород ажылын черле салбайн чорза, ажы-төл тодуг-догаа, каң кадык болур” – деп чагыын берген.
Хүндүлүг эневистиң соонда ИХЯ-ның хоочуну, көвей шаңнал-макталдың эдилекчизи Марат-оол Идамович Ондар бодун таныштырып, чугааны уламчылады: “Ниитилелде корум-чурум тудар ажылывыска берге-даа болза, солун төөгүлер турганын сактып, төөгүп берейн” – дээш, бир болган таварылганы төөгүп берди.
“Бир кожуунга ийи кижиниң амы-тынынга четкен херек үүлгедикчизи шагдаа ажылдакчыларынга туттурбайн туруп бээрге, Кызылдан дуржулгалыг ийи шагдаа чоруткан чүве-дир. Суурга четкеш, кедег кырынга ийи-үш хонуп чорда, суурнуң чагырыкчызы изиг-хан дөгерип, эът-чем-биле Кызылдан келген шагдааларны хүндүлээн чүве-дир. Ооң соонда шагдаалар ажылын уламчылап, кедег черинге келирге, бирээзиниң ишти аараан. Арыгланыр дээш чоруткан эжи шак-шагы-биле чиде бээрге, бирээзи арыгланыр черге шала сезиктиг келирге, эжи ында узун ыяш тудуп алган бир-ле чүве дилеп турган. Чүү болганын айтырарга, оозу пистоледин оскунган болган. Халап болганын эжи билип, школада шериг белеткел кичээли эрттирип турар башкыдан “химзащита” резин идик-хевин противогазы-биле катай дилеп эккээрге, эжи ону кеткеш, кирген-даа чүве-дир.
Харыысалгалыг эдин дилеп, суйбанып, боску чедир кирип тургаш, пистоледин тып алган-дыр. Оон ам ажылын уламчылап, кедеп турда, экизи көрген, тудар ужурлуг кижизи-даа туттурган. Шагдаа машиназынга чоруп олурда ол херек кылган кижи “Ой, эрлер, буттарыңар адаан көрүп көрүңерем, чүнү базып алганыңар ол? Аштап алза эки эвеспе” – дээрге, олары: “Ыыттава, шаак” – дээш, тура-даа дүшпейн халдып орар болган-дыр.
Ажылын кылгаш, чанып кээрге, кадайы бажыңынче каш хонук киирбээн деп каттыржып олурар чүве.
Каш хонганда пистоледин дужаарга, өске дугаарлыг болган. “Бо дораан чоруткаш, тып эккел” деп, даргазындан команда алгаш, күжүр эриң муңгаргай чорупкан чүве-дир. Красноярск хоорайга кижи боолаан өске пистолет тывылган. Ол херекти база ажыткаш, истеп тыпкаш, чидирген эдин тускай суг сордурар машина-биле ушта сордуруп тургаш, пистоледин тып алган чүве-дир” – деп, хоочунувус болган таварылганы төөгүп берди.
Хамык улус аразында думчуун-даа тудар кижи бар, дидиреп-даа турарлары бар, боттары кирип турган ышкаш чииреп турдулар. Ындыг-даа болза шагдаа ажылдакчыларының харыысалгалыг ажылында кандыг-даа берге байдалдар таваржып турар деп дыңнакчылар аравыста кээргеп, айыыл таваржып болуру хензиг када дээрзин аравыста оожум чугаалажы кааптывыс.
Марат-оол Идамович аныяктарга сүмезин берип, чагыды: “Тывада херек үүлгедиишкиннериниң барык шуптузу араганың хайындан болуп турар. Ынчангаш “Аныяаңдан адың камна” деп өгбелерниң чагыг сөзүнде улуг утканы бодап, айыыл тургузар ажыг сугдан оваарымчалыг чорууруңарны чагыыр-дыр мен” – деп чугаазын доосту.
/ Андрей МОНГУШ,
ТР-ниң улустуң хөөмейжизи.