Мен 2000 чылдың март 1-ден эгелеп “Шын” солун-биле сырый холбашкан мен. Ооң мурнунда ону номчуваан, холга тутпаан дээр болза, база шын эвес. Совет үеде өг-бүле бүрүзүнге “Шын”, “Тываның аныяктары”, “Тувинская правда” солуннарның көктешкизи эң үнелиг эдилелдерниң бирээзи турган.
Үстүнде айыткан ай-хүн – мээң “Шын” солунга корректорлап ажылдап эгелээн хүнүм чүве.
“Шын” солуннуң кол редактору Светлана Сюр-ооловна Монгуш мени корректорлар Вера Быйымбаевна Монгуш, Елизавета Маадыевна Барыскага таныштыргаш, эки ажылдаарын күзээш, үне берген.
Солунга ажылымның баштайгы хүнү дүне 3 шакта доозулган. Бир-ле чазак хуралы болган. Ниитилел-политиктиг килдистиң корреспондентизи Борис Дыгындаевич Ондар хурал дугайында материалды солуннуң бир арнынче удур бижип турда, ол килдистиң эргелекчизи Таан-оол Попанашович Хертек удур сөзүглелди редакторлап турар – мындыг чымыштыг ажыл болган. Хурал үезинде чаа амыдыралче кирип турар сөстерни тыва дылга канчаар очулдурарын кол редакторнуң оралакчызы – харыысалгалыг секретарь Күстүгүр Күдерекович биле Таан-оол Попанашович бир–ийи шак сүмележип турганының түңнелинде чаа сөстүң "боттанып" кээрин, амыдыралга ол сөстүң ажыглалче кире бээрин, шынчыларның тыва дыл курлавырынга үлүү кайы хире болурун ооң соонда безин чеже-даа көрдүм.
Ынчан компьютер-биле солунну Елена Өктек-ооловна Монгуш, Сайлык Николаевна Монгуш, Алимаа Кызыл-ооловна Ооржак чыскаап турза-даа, килдистерге бижик кагар машиналар турган.
Дыка хөй тыва сөстерниң авторлары – “Шын” солуннуң очулдурукчулары. Чижээ, М. Горбачев даргавыс эде тургустунуушкун дугайында бүдүн Совет Эвилелиниң девискээринге бодунуң ажылының угланыышкынының дугайында чар кылган-дыр. Чонга ону дарый дамчыдары-биле солунчулар ол сөстү очулдурар ужурга таваржыр. “Адыр, терминком бадылапсын" – деп олурар харык оларда чок. Дораан ону чонга чедирер дээш, ажылдаар сорулгалыг болгаш, солунчулар ооң очулгазын кылыр ужурга таваржыр. А ону чааскаан шиитпирлеп, ындыг болзун деп турганын көрбээн мен. Мен ажылдап эгелеп турумда, Алексей Хунаевич Аир, оон Седен Кудурукпаевич Хертек (ол Дээди Хуралга очулдурукчулап турган, ынчалза-даа редакцияга бо-ла чедип келир), Мижит-оол Мынмырович Саая, Даңгыт Иргитович Чыдым олар очулдурукчулап ажылдап, чурттуң ниитилел-политиктиг байдалының аайы-биле тыптып турар сөстерни удур очулдуруп, ажыглалче киирип турду.
Үлетпүр килдизиниң редактору Сергей Дуганович Хертек партия-совет ажылының хоочуну кижи. Ынчангаш ооң телефон дамчыштыр медээ чыып билири аажок. Медээлер болгаш спорт килдизинге ажылдап турган Игорь Дамдак баштай ниитилел-политиктиг килдисче, оон радиоже шилчээн. Ол-ла килдиске кезек када Амир Монгуш ажылдаан соонда, мени аңаа ажылдадып каан. Үлетпүрге хамаарышкан сургакчылаашкын болур деп баарга, Сергей Дуганович: “Сен ол черже чорааш келем, дуңмам, мен сээң орнуңга медээлерден чыып каар мен” – деп дилээн. Ынчалдыр-ла мен ооң орнунга сургакчылаашкын үнер, ол мээң орнумга медээ чыыр кылдыр бо-ла үлежир турган бис. Оозун ам бодаарымга, Сергей Дуганович, бирээде, дыңнаары арай багай болгаш, мээң-биле солчуп ап турган, ийиде, мээң улуг нарын материал бижип болурумну шынзыдыксап турганы ол хире. Бодунуң килдизинге хамааржыр материал болганда, ол мээң бижип алган чүүлүмнү эдип берип, аажок өөредир турган. Ооң “Хомудалын хойлап алгаш...” дээн сөстери чөптүг эвес чүүлдерге таварышкаш, ажыглаар сөстерим болуп чоруур.
Көдээ ажыл-агый килдизиниң редактору Чимисмаа Херел-ооловна Монгуш ол ажылдап турганым чылдарда РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының даргазының тускай белээ-биле (бодаарымга, хол шагы ышкаш чүве) шаңнатканын суг ам бодап кээримге, солун-сеткүүлче удуртукчуларның кичээнгейи ол хире улуг турган. Ол килдистиң улуг корреспондентизи Арапчор Оксур көдээ ажыл-агый адырын хөй чырыдып турганы-биле чаңгыс арынга ооң ийи материалы кире бээрге, Нарады деп псевдоним адын ажыглап салып турганын сактыр мен. Көдээ ажыл-агыйны, көдээ суурну хөгжүдериниң күрүне программазын хүлээп алганы-биле олар база-ла боттарының материалдарынга ол программаның аайы-биле чаа сөстерни, эң ылаңгыя чаа төлевилелдер аттарын, удур очулдуруп, чон аразынче киирип турган. 2000 чылдарда күрүне эргелеп-башкарылгазының тус черниң бот-башкарылга органнары, "муниципалдыг, регионалдыг, өнчү-хөреңги" дээн ышкаш сөстер ажыглалче кирип турган. Оларны “Шын” солуннуң бирги арыннарынга баштай ажыглап эгелээн.
Өөредилге болгаш культура айтырыгларын культура килдизи, ооң эргелекчизи Светлана Салчаковна Балчыр, корреспондент Алдынай Алексеевна Саая чырыдып турган. Олар база-ла чурттуң политиказын чырыдып, өөредилге адырынга уругларны салым-чаяанының аайы-биле аңгылап өөредириниң, сонуургалдарының аайы-биле ханы өөредириниң айтырыгларынга хамааржыр терминнерни тыва дылга ажыглап эгелээннерниң бирээзи.
Социал айтырыгларны чагаа килдизи харыылап турган. Ооң редактору Айлаң Манзыр-ооловна Монгуш редакцияга келген чагааларны бүрүткеп, килдистерге үлеп, республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы-биле сырый ажылдап турган. Пенсия реформазы, чуртта тыптып келген ажыл чок чорук, ону узуткаарының талазы-биле хемчеглерни чырыдып, аңаа хамаарышкан терминнерни орус дылдан очулдурарынга бо килдистиң ажылдакчылары киржилгелиг. Чединмес чорукту узуткаарының талазы-биле программалар ынчан-на бар турду. Ол айтырыг ам-даа хүннүң чугула айтырыы болуп артпышаан.
Чылдан чылче ажылдакчылар солчуп үнүп, чамдыктары өскээр ажылдап, депшип чоруп турза-даа, олар редакцияга кээп, бир-ле сөстү канчаар очулдуруп болурун, бир-ле айтырыгны чырыдарының талазы-биле солун шөлүн чугаалажып ап, солундан ыравас болурун эскерип чор мен.
Корректор Е.М. Барыска Хадың ортумак школазын дооскан соонда, Кызылдың педагогика институдун дооскаш-ла, солунга ажылдап келген олчаан “Шындан” хүндүлүг дыштанылгаже үндү. Ол тыва ужурлар, тыва дыл болгаш үлегер чугаалар талазы-биле “орусчуваан” кожууннардан эштери Елена Севекпит биле Вера Монгуштан дудак чок. Коллектив-биле чер чоруур деп барзывысса, бистиң баштыңчывыс кол редактор эвес, Барыска апаар. Ооң уруглары хоорай школазынга өөренип турган-даа болза, тыва дылга арыг чугаалаар, чоокта чаа уйнуктары база арыг тыва дылга чугаалаарын телефон дамчыштыр дыңнадым.
Елизавета Маадыевнаның чурту Хадың Кызылдан ырак эвес боорга, ынаар каттаар, мөөгүлээр турган бис. Эртен эрте сүттүг шайны хайындырып алган, оран-таңдызынга чалбарып турарындан оттуп кээр бис.
Вера Быйымбаевна болгаш коллективтиң өске-даа хоочуннары тайгага бок октавас, будук сыкпас дээн ышкаш угаадыгларны бичии уругларга чугаалавас-даа, анаа боттары сагыыр боорга, ажы-төл оларның аайы-биле чигир-конфета картын бир хапка чыып турар боор чүве. Каттың будуун сып алган уругларга харын дораан шыңгыы чугаалай бээрлер: “Сава чок чораан улус силер бе? Адыштарыңарга чүге чыып албаан силер?..” – дээрлер.
“Шын” солунга ажылдай бергеш, тыва дыл эртем-билиглиг-даа болзумза, орус сөс ажыглавайн, тыва дылга арыг чугаалаарынга чаңчыгып эгелээнимни аашкынар мен, шын чүве. Чугааланып тура, бир-ле орус сөстү адаптарымга, ооң тыва дылда очулгазын айтып бээр турду. Оларның “Ынча дээр, дуңмам” дээш, кижи аксы дуй иткен дег, аажызы чок турганын дыка улуг үнелээр мен. Аргажок апарза: “Хопчу-караң кайыл? Бижип ал. Ону ынча дээр чүве-дир ийин. Мырыңай беш-алды катап орустап адап тур сен” – деп баар. Ынча деп айтып берген соонда, кандыг-даа хопчу-кара (блокнотту баштактанып ынча дээр турганнар) херек чок, дораан сактып алыр мен. Дыка-ла мөзү-бүдүжү бедик кижилер-биле кады ажылдаар кежиктиг болганымга өөрүп чоруур мен. Олар база боттары дагдыныкчыларын сактып чугаалаар чүве. Ынчанмайн канчаар, Тывада дыка хөй ат-сураглыг чогаалчылар “Шын” солуннуң арыннарынга янзы-бүрү чүүлдерни бижип, ооң школазын эрткеш, билдингир кижилер апаргылаан. Салчак Тока, Виктор Көк-оол, Степан Сарыг-оол, Бай-Кара Хөвеңмей, Салим Сүрүң-оол, Кызыл-Эник Кудажы, Юрий Кюнзегеш, Күжүгет Шойгу, Донгак Бегзи, Салчак Молдурга, Иргит Бадыраа, Монгуш Көжелдей, Екатерина Танова оларның чогаадыкчы намдарында база “Шын” солун онзагай черни ээлеп турар.
Тыва чогаалда ол хире деңзилиг кижилер маңаа чогаалдарын парлап турган болганда, “Шын” – тыва дылдың суртаалчызы дээрзинге чигзиниг чок.
Айлаңмаа ДАРЖАА, НХШИ-ниң корректору.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14