ХХ вектиң 80 чылдарының төнчүзүнде ССРЭ дүшкен соонда, ажык-чарлыг үе эгелээн. Ооң салдары-биле национал чоннуң ёзу-чаңчылдары, шажын-чүдүлгези катап оттуп эгелээн болгай. Ам шажын-чүдүлгевис кайы хире сайзыраан-дыр. Кожуун бүрүзүнде дуган хүрээлер, субурганнар туттунган. Дыка хөй аныяк-өскеннеривис Индияда, Моолда, Бурятияда лама башкылар, эмчилер болуп өөренип ап турарлар. Россияда чок дээн улуг хүрээ бистиң найысылалывыста туттунганынга канчап чоргаарланмас бис.
Эң баштайгы дидим базымны кылган улуг башкыларның бирээзи Станислав Серенот башкы болгай. Ам ол бистиң аравыста чок болганы кончуг харааданчыг. Ооң ачы-буяны-биле чеже кижи хай-бачыдын, аарыг-аржыын чайладып ап келбеди дээр. Ону бодум кежим-биле эртип, бо хүннерде 80 хар чедип, узун назылап чор мен. 49 харлыымда, чылым кирип турда, аарыычал апарган мен. Радиожурналист кижиниң профессионал аарыы – бронхит, сөөлүнде мырыңай астмаже шилчиир деп барган. Бир хүн Улуг-Хем кожууннуң Хайыраканда шыырак башкы лама бар деп дыңнааш, кады төрээн дуңмаларым-биле чеде бердивис.
Ээлчег манап олурувуста, ак шырайлыг, чазык арынныг, бичежек херээжен кижи бисти чалап киирди. Ол болза уругларының авазы, ам билдингир чогаалчы Нина Даш-ооловна Серенот ол. Башкы мени хүлээп алгаш, артыш кыпсып, дыка хөй дериг-херекселдери-биле эмнээшкиннерни кылган соонда, дыка эки сегий берген мен.
Доора бачыт, аарыг-аржык, чорук-херектер бүтпестеп, өске-даа шаптараазыннар үргүлчүлээр болза, «доора чылдагааннар» деп билип, оон эгелээш, шажын-чүдүлгеге, лама башкыларга бүзүрээр апарган мен.
Хүндүлээрим бо өг-бүле 1995 чылда найысылал Кызылга чурттап эгелээнден бээр өг-бүлелеривис эдержир апардывыс. Кижиниң амыдыралынга чүү турбас дээрил, бергедей берген үелерде башкывыска ыяап-ла баар бис. Бо кайгамчык өг-бүле 4 ажы-төлдүг, кайызының-даа угаан-медерели, сайзыралы бедик. Оларының ийизи адазының изин баскан, бир уруу улуг эмчи, бирээзи сайгарлыкчы. Чонунга эвилең-ээлдек байдалдарны тургузуп, улуг ачы-буянны чедирип чоруур уругларының авазы Нина Даш-ооловнаның үлүг-хуузу ында дыка улуг.
Серенот башкы чонга ачы-буян, эмнээшкин чедиреринден аңгыда, чонунга өөредиглиг дыка хой номнарны бижээн. Ылаңгыя чаа үнген 3 томнуг ному «Чжиз-Ши — тибет эмнээшкинниң төөгүлери».
Хайлыг коронавирус деп халдавырлыг аарыгдан кончуг-даа улус хорап чок болду. Бо аарыг мени база оюп эртпээн, ийи караамга дегген.
Ынчангаш Томск хоорайда профессорларга чедип, караамга кезиишкин кылдыртыр бетинде, телефон дамчыштыр башкым ном номчаан түңнелинде, эки болдум. Оон чанып келгеш, башкымга ужуражып чадап турумда, хенертен «бурганнай» берген болду. Дыка-ла хомудап, хараададым. Ынчалза-даа ооң овур-хевири, ачы-дузазы чүрээмде дириг арткан.
Өөренген аайым-биле чоокта чаа хайыралдыг башкымның дуганынга чеде бердим. Адазының соон салгаан оглу, шажынчы ады Чамыян башкы, ол-ла дуганда чонну хүлээп турар. Чамыян башкы Индияга, Бурятияга, Москвага эртем-билиин чедип ап, адазының ук-ызыгуурундан чаяалгазын алган. Ээлчээм чедип келирге, кире бердим, сактырымга Станислав Серенот башкым ол-ла хевээр, чүгле аныяк ышкаш болду. Тыва чоннуң «Аъды өлүр – баглаажы артар, ада өлүр – оглу артар» деп үлегер домаанда чиге-ле сөглээн-дир. Шажын-чүдүлгениң күчүзү ол-дур.
Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, ТР-ниң алдарлыг журнализи.
«Шын» №34 2024 чылдың май 8