Тываларның тоолчургу үлегер чугаазындан: бирээзи кояаргак, турамык бай, өскези карачал ядыы — ийи оол чоруп орган иргин. Шеңне чаны-биле эртип чыткаш, оларның баштайгызы:
— Чыдыг сигенни! — дээштиң кымчылап эрткен.
Ийи дугаары:
— Чараш чечектиг, чаагай чемниг! — дээш эргеледип, суйбап каан.
Шаг баксыраан үеде эриг баарлыг карачал оол шеңне дазылын казып чип чорааш, дириг арткан: ында хөй крахмал, чигир бар. А улуургак, доң сеткилдии чиир чүве тыппайн, аштап өлген.
Бирээде, канчаар-даа тодуп, байып азы ядарап, баксырап чорзуңза, соо-муруннуг чор, арын-нүүрүң ышкынма деп чүве бо. Ийиде, шеңне дээрге тываларның чуттуг, берге, аарыг-аржыктыг үеде дузаланыр, аргаланып даяныр эргим чараш үнүжү деп чүве моон көстүп турар.
Шаанда тываларны "Кандыг кыс эң чаражыл?" дээрге:
Шеңне чечээ чазылган дег,
Хүрең-кызыл чаактарлыг —
деп ырлажып турган. Шеңнениң орус ады — пион уклоняющийся.
Чоокка чедир Кызыл чоогунуң ортулуктарынга шеңне эңмежок турган. Чазын улуг-биче байырлалдар болганда-ла хөөкүй чараш шеңнениң чечээн машинага долдур ортулуктардан, Сесерлиг тайгазындан эккеп турган. Ам чоок-кавыда ол читкен, а харын-даа тайгаларда безин чегейтээн. Биеэде тывалар шеңнени ыяап-ла бүрүлери кыза бээрге казар дээр. Ынчан оларның үрезиннери быжа бээр. Олар улуг, кылагар, чараш, борбак кара апаар. Чон ону чеже-даа казып чип, ижип, эмненип турган болза, үрезиннери чыдып каар болгаш, өзүп, хөгжүп турган.
Тывалар шеңне дазылын ийи янзы белеткеп аар. Шайга ижерин соктааш, хооруптар, а быдаага каарын, эмге хереглээрин анаа соктап алыр. Шайга ижер шеңнени белеткээри: каскан дораан даштын агарты сивиргеш, сугга арыдыр былгапкаш, хендирге дискеш, өгге кургадыр азыптар. Чылыг хөлегеге манза, плёнка, хөм кырынга чадыптып база болур. Шеңне дазылы кургаачал. Кургай бээрге шай согаажынга соктааш, элгеп, шишкип тургаш, хоюглаптар. Хоорар шеңнени деспиге ургаш, кырынче эргизип каан саржаг дамдыладыпкаш, дүрген чедиштир мажыптар. Саржаг четчип, өңү дески апаарга, хооруптар. Чамдыкта изиг пашта каш дамды саржаг кырынче соктаан шеңнени ургаш, хооруптар.
Шеңне шайын ижерге сагыш-сеткил оожургаар, удуурда эки дижир. Шеңнениң эмневес-ле аарыы чок: ижин-шөйүндү, төп нерв системазы, хан-дамыр аарыглары, дулуй, чөдүл, диабет, атеросклероз, эпилепсия дээш оон-даа ыңай. Ол рак аарыын эмнээринге ижер таңның база бир кол кезээ. Шеңнениң тургузуунда кижиниң организминге эргежок чугула хөй микроэлементилер бар. Оларның иштинде өске үнүштерде ховар хром база бар.
О.О. Бартанның «Тываларның национал чеми болгаш чем үнүштери» деп номундан алган.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17