Тыва чон хураган кежи чеңи-чоктарны, анай кежи чучактарны, хой кежи негей тоннарны, серге кежинден чоорганны дээш дыка хөй идик-хепти, эт-септи алгы-кешти болбаазырадып, даарап, кедип, оларның ачызында чыккылама сооктарны чурттап эртип чораан.
Сөөлгү үеде дөгерип чиген малының кежин болбаазырадыр улус ховартаан. Чамдык улус алгы-кешти канчаар болбаазырадырын билбес болганындан үндүр октаптар. Ынчангаш хой кежин идик-хеп даараарынга чедир болбаазырадырының дугайында бижикседим.
Шээр малды дөгерип тура, кежин кончуг таптыг эът, чаг чок кылдыр союп алыры чугула. Ылаңгыя дуюгларын кончуг кичээнгейлиг, шевергин кылдыр сояр. Чаа сойган кешти черге хере чадыпкаш, хой аайлаан кижиниң кайы хире шеверин тывалар билип каар чораан. Малдың кежин кайы хамаанчок ора-чире, эъттиг, чаглыг кылдыр соя соп болбас. Ынчаар улуг туралап чазарлаан дег соя согарга, аал-коданында малының дуюу кызырлыр. Ынчангаш чалбарып оргаш, хүндүткел-биле сояр ужурлуг.
Хойну аайлаан соонда кежин изии-биле ол-ла дораан чаткаш, хоюдур соктап каан кызыл дусту чашкаш, дескилештир суйбап-суйбап, ыт четпес хөлегелиг черге кештиң эмин эрттир өл-шыгы үнгүжеге чедир чадар. Чидиг хүн караанга чадып болбас, хүн чиптер болза, ол кештен өөделиг чүве үнмес.
Дузаан соонда шала шык апарган кешти хере чаткаш, божа-биле чаггаш, кургадыр. Ону идээлээри дээр. Ооң соонда кеве берген божаны хүүрек-биле сивире идип каапкаш, кандыг-даа эдирээ-биле эттеп болур.
Эдирээлер аңгы-аңгы болур. Бут-биле тевер эдирээ бар. Ооң-биле алгы эттээрде, алгыны бир-ле бедик черге мончарындан, буттарындан, холдарындан ээлчег езугаар халайтыр шарааш, бут-биле тевер. Бир эвес хол эдирээзи-биле эттээр дээн болза, кештиң бир ужун будунуң бажынга кыстыргаш эттээр.
Идик-хеп даараар алгы арыг болзун деп бодаар болза, божа-биле идээлээн соонда, эттээриниң бетинде, хеп чуур порошоктуг соок сугга чуггаш, хөлегелиг черге кургадыр. Арыг болгаш идээлээн кешти чылыг суг-биле шыгыткаш, эдирээлерниң бирээзи-биле эттеп ап болур.
Чаа сойган кешти «кеш» дээр, а кажан идээлээш, эттеп каан соонда «алгы» деп адаар.
/ Айдың ОНДАР.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27