Бо чылын хар кайда-даа улуг дүшкени-биле малчын аалдар мал чемин немей садар ужурга таваржып турар. Чөөн-Хемчик кожуунда эң-не хөй малчын коданнар Шемиде болганындан, ук сумунуң чагырыкчызы Омак Монгуш кыштаглаашкынны хүр-менди ажып эртери – бирги чергениң айтырыы деп санап турар.
– Ниитизи-биле бистиң Шемиде 64 кыштаг бар. Кожуунда эң-не хөй малчын коданнарлыг суур кылдыр санадып турар бис. Чазактың төлевилели-биле социал керээ ёзугаар 200 хой алган кыштаглардан аңгыда, амы-хууда араттар бисте хөй. Бо чылын кыштаглаашкынны эки эгелээн-даа болзувусса, хар улуг дүшкени-биле нарын байдалдар тургустунуп, малчыннар малын туда азырап турда, белеткеп алган чеми чедишпейн баарга, немей садып ап тургаш, шыдажып үнүп турарлар. Малчыннарның хөй кезии мал чемин артыкшылдыг кылдыр белеткеп алганы-биле ажырбайн турар. Амдыызында мал бажынга чидириг чок чоруп тур бис. Удавас мал оолдаашкыны эгелээр. Кончуг чымыштыг үе ынчан эгелээр – деп, суму чагырыкчызы чугаалады.
Шеми суур – республикада база бир элээр чоруктуң девискээри кылдыр чарлаттынган суурларның бирээзи. Олар 2023 чылдың түңнели-биле “Элээр суур” деп мөөрейге киришкеш, тиилекчилер аразынче кирген.
– Сумувус чону-биле сүмелешкеш, “Элээр суур” деп мөөрейге киржир сорулганы салгаш, шупту демниг ажылды чоруткан бис. Түңнелдиг-даа болдувус, мөөрейниң шаңналдыг черинче киргеш, 200 муң рубльдиң сертификадын алдывыс.
Эрткен чылын ТР-ниң Чазак Даргазының эгелээшкини-биле муниципалитеттер аразынга спартакиадага кожуун иштинге бистиң Шеми чемпион болган. Ынчан чемпион болган сумуга спорт залы тудар дугайында айтырыгны чугаалажып турган. Ам бо хүнге чедир ол айтырыгның түңнелин эки билбейн тур бис. Өске сумуга берипкен болза, харааданчыг-дыр. Кандыг-даа сумуга спорт залы албан турар болза эки деп бодаар мен. Чүге дизе аныяк-өскенге кадык чаагай амыдыралды суртаалдап, спортче хаара тударынга эң-не чугула херек. Черле ынчаш, сумувустуң чону спортка ынак.
Эзирлер уязы бары эки. Ынаар барып, хүрежип турган оолдар эки түңнелдерни көргүзүп эгелээн. Бир оглувус аар килге хостуг хүрешке Сибирьге болган маргылдаага шаңналдыг черни ээлээн кижи. Ол ышкаш эрткен чылдың Наадымга чемпионнаан мөге база Шеми мөгези – Арзылаң мөге Мөңге-Эртине Куулар болган. Ооң кырган-ачазы Арзылаң Чамыяң шаанда Наадымга ийи удаа шүүлген. Шак мындыг салгал дамчаан мөгелеривис барынга чоргаарланмас аргавыс чок. Оон өске спортчу чедиишкиннерге немеп каар чүүл, школачы уругларывыс Анапа хоорайга республиканың адын төлептиг камгалап чораанын база демдеглевес арга чок. Оон өске суму чергелиг улуг-биче, эр-херээжен улус аразынга спортчу маргылдааларны доктаамал чорудуп турар бис. Бо-ла бүгү кылып келген демниг ажылывыстың түңнели “Элээр суур” деп мөөрейниң шаңналдыг черин алырынга улуг салдарлыг болган.
Черле ынчаш, сумувустуң ажыл-ишчи чону шупту бир демниг арага аймаа садар чорукту соксаткаш, эки амыдыралче чүткүлдүг болуп, ам-даа бо хевээр ажылдаар сорулганы салып турар бис – деп, Омак Олегович тура дүшпейн, ам-даа кызып ажылдаарынга беленин көргүстү.
Бичии суурларның хөгжүлдезинче күрүне улуг сагыш салыышкынныг янзы-бүрү национал төлевилелдер иштинде программаларны боттандырып турар. Ол-ла бүгү бурунгаар хөгжүлдеже көрдүнген программаларның эгелекчизи Владимир Путин дээрзин билир бис. Ооң эки эгелээшкиннери боттанып турары каракка көскү. Күрүнеден бо хире улуг деткимче турда, ам-даа ажыл-агыйын экижидип, чурттап турар девискээрин экижидип амыдыраары чүгле чурттакчыларның боттарының холунда.
К. МОНГУШ.
Чингис СААЯНЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10