Тываның школаларының материал-техниктиг баазазын быжыглаар талазы-биле республиканың төөгүзүнге болуп турбаан улуг чаартылга ажылдары 2022 чылда эгелээн. А ону школаларның капитал септелгезиниң “Школа өөредилгезиниң системаларын чаартыры” федералдыг программаның ачызы деп болур.
Бо программаны 2022 чылдың январь айның 19-та Россияның Өөредилге яамызы бадылаан. Аңаа үндезилээш, республиканың Чазааның “Тыва Республиканың ниити өөредилге албан черлериниң капитал септелгези болгаш дерилгези” регион төлевилелин бадылаар дугайында” доктаалын 2022 чылдың март 5-те үндүрген. Федералдыг программага республиканың өөредилге адырының киржилгезин бо доктаалга тодаргайлаан. Тываның Чазаа болгаш Өөредилге яамызының шалыпкын хөделиишкиннериниң түңнелинде федералдыг программаже 2022 чылда Тываның 27 школазының капитал септелгезин, 8 школаның тудуун киирер аргалыг болган. Ону Тываның өөредилге шугумунга болуп көрбээн таварылга деп санап болур. Бистиң школаларывыстың аразында Тыва Арат Республика үезинде туттунган школалар безин бар болгай. Чижээлээрге, Барлык школазының оран-савазын 1929 чылда туткан. Моон алгаш көөрге, капитал септелгези эргежок чугула апарган школалар республикада эвээш эвес.
“Школа өөредилгезиниң системаларын чаартыры” федералдыг программаның негелдези ёзугаар бир школаның капитал септелгезинге чарыгдаар акшаның хемчээли 100 миллион рубльден көвүдевес ужурлуг. Республиканың өөредилге сайыды Алексей Храмцовтуң чугаазы-биле алырга, дыка улуг эвес школаларлыг Тывага федералдыг программаның негелделери таарымчалыг болган. 2022 чылда капитал септелгеже киирген школаларның аразындан чүгле Шагаан-Арыг хоорайда 2 дугаар школаның чарыгдалдары 70 миллион рубль чеде берген. “Школа өөредилгезиниң системаларын чаартыры” федералдыг программа ёзугаар школаның чүгле оран-савазын септээр эвес, а ооң өөредилге дериг-херекселин амгы үениң негелделеринге дүүштүр бүрүнү-биле чаартыр ужурлуг. Ол дээрге чаа парталар, стол-сандайлар, физика болгаш химия дээш өске-даа эртемнерниң чаа кабинеттери-дир.
Республиканың эргилээн школаларының капитал септелгезин кылырынга болгаш чаа школаларны тударынга федералдыг деткимчени дээштиг ажыглаар дээн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, өөредилге сайыды Алексей Храмцов олар улуг организастыг ажылды чорудуп, кожууннарда школаларның капитал септелгезин, чаа школаларның тудуун боттары барып хынап турарын демдеглеп каар апаар. Чижээлээрге, Владислав Ховалыг август айның баштайгы неделязында Таңды кожууннуң Бай-Хаак суурда тудуп турар, 825 оолдар, уруглар өөренир чаа школаның тудуун хынап чораан. Бо школаның тудуун 2023 чылда доозуп, сентябрь айда ажыглалга киирерин планнаан.
Республиканың өөредилге сайыды Алексей Храмцов школаларның капитал септелгези кайы хире чоруп турары-биле таныжып, бо чайны өттүр кожууннарның барык шуптузун кезип каапкан деп болур. Чижээлээрге, июль айның сөөлгү хүннеринде Бай-Тайга кожуунга чедип, бо кожууннуң чагырга даргазының албан-хүлээлгезин күүседип турар Айдың Сундуй-биле школаларның шуптузун кезээн. Септелге ажылдарында чедер-четпестерни эскерип, херек дузаны дарый чедирерин аазаан. Бай-тайгажыларга бир өөрүнчүг чүүл – Шуй биле Тээли школаларының капитал септелгезин “Школа өөредилгезиниң системаларын чаартыры” федералдыг программаже 2025 чылда киирерин дыңнадып, эргежок чугула документилерни белеткеп эгелээрин саналдааны.
“Школа өөредилгезиниң системаларын чаартыры” федералдыг программаның “ажылдаар” үези 2022 – 2026 чылдар. Тываның өөредилге сайыды Алексей Храмцовтуң дыңнатканы-биле алырга, 2023 чылда капитал септелгезин чорудар школаларга хамаарыштыр чагыгны республиканың Өөредилге яамызы бо 2022 чылда федералдыг яамыже чорудупкан. Амгы үеде 2024 чылда чагыгларны белеткеп турар. 2025 чылда чагыгларның документилерин бо чылдың декабрь айда киирер. Федералдыг программаже Тываның школаларын киирип каары безин белен эвес херек дээрзи илдең-дир. Республиканың 100 ажыг школаларының капитал септелгезин, 11 школаның тудуун федералдыг программаже киирер сорулга республиканың Чазааның болгаш Өөредилге яамызының мурнунда турар.
“Тываның школаларының 2022 чылда капитал септелгези” ниитилежилгени социал четкилерде ажыткан. Школаларда септелге ажылдары канчаар чоруп турарын оон билип ап, боттарының дыңнадыгларын кижилер аңаа киирип турганнар. Чижээлээрге, хоорай чергелиг Каа-Хем суурга чаа школа кажан тударын Яна Ооржак айтырарга, школаны 2022 чылда тудуп эгелээнин Өөредилге яамызы дүрген харыылаан.
“Тываның школаларының 2022 чылда капитал септелгези” ниитилежилгеге Тес-Хем кожууннуң Самагалдайның 2 дугаар школазының директору Азияна Намзырай капитал септелге дугайында медээлерни доктаамал салып турган. Ооң август 8-те дыңнадыы-биле алырга, школаның капитал септелгези доозулган, өөредилге чериниң ишти-даштын аштап-арыглаар ажыл чоруп турар.
Самагалдайның 2 дугаар школазы капитал септелгези баштай доозулган школаларның бирээзи. Бии-Хем кожуунда Тарлаг, хоорай чергелиг Каа-Хем суурда 1 дугаар, Чадаананың 3 дугаар, Бай-Тайга кожуунда Кызыл-Даг, Сүт-Хөлде Алдан-Маадыр, Кызыл кожуунда Чербиниң школа-интернадының болгаш элээн хөй школаларның капитал септелгези база бүрүнү-биле доозулган.
Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем школазының капитал септелгези дооступ турарының дугайында август 11-де дыңнаткан. Аңаа өөрүшкүзүн илереткен кижилерниң бижимелдери Улуг-Хем кожууннуң чагыргазының арынында көстүп келгилээн. Седип Уран, Ия Моңгуш, Тома Ондар олар Эйлиг-Хем школазының директору В.М. Дамдынның ажылынга харыысалгалыын, ажылдакчыларга кичээнгейлиин демдеглээннер. Бо бижимелдерден ап көөрге, школаларның капитал септелгези хамыктың мурнунда өөредилге чериниң удуртукчузундан дыка хамааржыр-дыр.
Август 18-те байдал-биле алырга, республиканың школаларының септелгези колдуунда адакталган, чаа өөредилге чылынга белени 80 – 90 хуу деп Өөредилге яамызының парлалга албаны дыңнаткан.