Шак бо улуг карактарлыг, оожум-топтуг эмчини Республиканың 1 дугаар эмнелгезинге ачы-дуза ап турган кижилер эки сактыр. Аарыг улусту, бир дугаарында, хүлээп алыр салбырның кезер эмчизин эскербейн баар хире кижи чок-ла боор. Бо удаада “Шынның” аалчызы – Тываның кадык камгалал адырында билдилиг дээн аныяк удуртукчуларының бирээзи деп санаттыра берген, Республиканың 2 дугаар эмнелгезиниң улуг эмчизи Шолбан Артемович Күжүгет.
Шолбан – кырган-ада-иезиниң өстүрүп каан оглу. Ынчангаш чугаа үезинде кырган-ава, кырган-ачазын “авам”, “ачам” деп адаар болду.
“Элдеп, мырыңай чаш, 3–4 харлыымда болуушкуннарны дыка сактыр мен. Бир катап садиктен чедип кээримге, кырган-авам ийи дөңмээнче часкап, “Ам чүү-даа чок бис – улуг чурт дүшкен” деп хомудал-биле чугаалап олурганын дыка сактыр мен”.
Кырган-авазы бухгалтер, кырган-ачазы эмнелге машиназы мунуп турган. Хууда ааска өй мал-маган база тудуп турган – 20 ажыг инек, 40 шаа хой, хаваннар, дагаалар, коданнар база бар.
“Миннип кээримге-ле, инек мыяа аштап чоруур кижи чордум – дээш, Шолбан Артемович каттырды. 5–6 харлыг кижи ванна долдур өл инек мыяан узуп каан турда, улуг даайым-биле кады көдүржүптер, ол хире шыырак турган хевирлиг мен. Буттарым ырбаңайнып-даа турза, холдарым ыяк сегирип алгаш, салбас турган мен”.
“Шын” солунну номчуп өөренген
Февраль айда 6 харлапкан бичии Шолбанны күзүн суур школазының бирги клазынче киирип каан. Ай хире өөренип турда, авазы найысылалга бодунуң чанынга өөредип алыйн дээн боорга, улаштыр өөренмейн барган. Башкызы безин сүрүп кээп шаг болган. Улуг даайының бодундан бир хар улуг уруу турган, база 1-ги классчы.
“Ол адашкылар “а”, “б” деп өөренип чоруп-ла турар, мен кыдыындан харап, хайгаарап чоруп тургаш, бодум безин билбейн, номчуп өөренип алган болган мен. Кым-даа мени албадаваан, черле сонуургак болгаш, “Ол чүү деп үжүк ийик?” деп айтыртынып-ла чоруп турган мен. Оон кырган-ачам бир көөрге, “Шын” солун тудуп алган номчуттунуп чоруп турар болган-дыр мен” – деп, ол чугаалаар.
Дараазында чылын барык 8 харлаар деп тургаш, дагын база Бажың-Алаак суурнуң школазынче бирги классче өөренип кирген. Клазында эш-өөрү чаа-ла алфавит өөренип чоруп турда, “Шын” солуннуң бичии номчукчузу шала чалгаарап каап, “Үжүглелдиң” артыкы арыннарында элээн улуг сөзүглелдер номчуп кичээлди эрттирер турган.
“Бир катап башкывыс шуптувуска бажыңнарынга шээжилеп алыр кылдыр бичии шүлүктер берип каан. Ынчан кичээлдиң төнчүзүнге чедир ол шүлүктү номчуп олургаш, шээжилей тыртып алган мен. Оон “Башкы, мен ам дораан чугаалап кааптайн шүлүктү” дээш чугаалап турган черим бар”.
Шолбан номчуттунарынга дыка ынак, бажыңынга бар-ла турган номнарны төндүр номчуп каапкан. Орус дылды көдээ суур оглу база ном дузазы-биле өөренип алган:
“Колдуу тоолдар номчуурунга ынак турган мен. Чех чоннуң Гонза дугайында тоолдарын катап-катап номчуур. Ынчан 2 класс көдээ суур өөреникчизи орус дылды билирим шала чегей турган болгаш, Кызылда авамдан бичии кызыл словарь бадыртып алгаш, билбес сөстеримни словарьдан көрүп тургаш, дыка кызып номчуур турган мен. Ынчалдыр орус дылга-даа шуудаан”.
3 класс чеде бергенде, Шолбанны авазы Кызыл хоорайже чанынче ап алгаш, 15 дугаар школага өөредип алган. Ынчан суурга кырган-ачазы пенсиялай бергеш, мал ажыл-агыйы тудар сорулгалыг Дүңгүрлүг бажында алаакка аал кылып алгаш, бир дугаар чайынында-ла бажынче хан чүгүре берип, тос айның 18-те чок болган. Шолбан катап база суурже чана берген. Кырган-авазы, даайлары мал ажыл-агыйын тудуп артып калган, аңаа даайынга өмек-дуза болур дээш, катап суурга школага өөрени берген. Ынчалдыр эге школаны Бажың-Алаак суурга дооскаш, 5-ки класска шуут Кызыл хоорайга чедип келгеш, авазының чанынга, 15 дугаар школага өөрени берген.
Эмчи мергежилче орук
Шолбан улуг класстар чеде бергенде, авазы, кырган-авазы, улуг даайы-биле сүмелешкеш, келир үеде мергежили кылдыр эмчи болурун шилип ап, тускай угланыышкынныг биология-химия клазынче өөренип кирип алган. Ооң-биле катай, 10–11 класска КПТУ-1-ге биология-химияга белеткел курсттары ажыттына бээрге, эжи Шораан-биле кады ынаар база кирип алган. 2005 чылда 11 “В” классты дооскаш, эмчи болур деп шиитпирлеп алган чаңгысклассчы эштери-биле дээди өөредилге черлеринче кады дужаап кирип алганнар. Шораан Москва хоорайже дужаап алган, Шолбан Кемерово хоорайже.
“Ол эжим ам эмчи эртемнериниң кандидады Шораан Биче-оолович Саая, Новосибирск хоорайда Мешалкин аттыг эмнелгеде хан-дамыр, чүрек-дамыр кезер ат-сураглыг эмчи.
Шолбан Артемовичиниң өөнүң ишти Долаана база эмчи – карак эмчизи. Олар 2 кыстың аас-кежиктиг ада-иези: улуг уруу 14 харлаар, бичиизи 6 харлыг.
“Өг-бүлеге иелдирзи эмчи боорга, черле эки – деп, Шолбан Артемович бодалы-биле үлешти. – Хондур-дүндүр дежурныйлаар, кайы-даа үеде кыйгырты бээр бачым ажылды өске мергежилдиг улустуң хүлээп-билип алыры нарын болур чорду. Өөм ишти боду эмчи болгаш, кезээде мени деткиир, ол бүгүнү бодап билир, эки кижи”.
Шолбан Артемович ниити кезер эмчи талазы-биле Кемерово хоорайга ординатураны доозуп алган. Ооң эмчи салым-чолунга, ажыл-амыдыралынга улуг салдарны чедирген башкылары, дагдыныкчылары Владимир Николаевич Сергеев, Александр Михайлович Путинцев – эмнелге адырында, эмчи эртеминде ат-сураа алгаан эмчилер, эртемденнер.
“Ординатурага өөренип тургаш, буттарында варикоз – дамырлар алгаан черлеринге план езугаар кезиишкин эртер дээш келген кижиниң будун чидирип алган таварылганы утпас мен – деп, Шолбан Артемович сактып чугаалаар. – Ол кижиниң будун кезип кириптерге, дамырлары төрүмелинден хээрек, орлуп-частып чоруй баар болганы илереттинген. Кезиишкин үезинде 6–7 литр ханны кудуп тура-ла, аарыг кижини ышкынып ал часкан бис. Сөөлүнде хан чидирерин соксадыр дээш, буттуң дөзүнден дамырын боой жгут-биле баглапкаш, доктааткан. Ынчалдыр өлүгленип эгелээн бутту дөзүнден ап каар ужурга таварышкан. Ол кижиниң фамилиязын безин дыка сактыр мен – Каланда дээр, 38 харлыг аныяк херээжен кижи. Ол кезиишкин эвес турган болза, ук херээжен кижи дөмей-ле бир-ле үеде дамырлары дээш амы-тынындан чарлып болур турган, ынчангаш ам-даа ол мээң башкымга четтиргенин илередип, долгажып чоруур деп дыңнаан мен”.
Дайын шөлү-биле дөмей ажыл
Төрээн Тывазынга 2013 чылда ээп чанып келгеш, аныяк кезер эмчи Республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң аарыг улус хүлээп алыр салбырынга ажылдап эгелээн.
“Кезер эмчи болуп мергежииримге, ук салбырга ажылдааным дыка улуг салдарны чедирген. Аңаа келген кижилерниң кадыкшылы, амы-тыны, салым-чолу аңаа шиитпирлеттинер, канчаар-даа аажок бачым, харыысалгалыг ажыл – дайын шөлү-биле дөмей” – деп, Шолбан Артемович чугаалаар.
Аныяк эмчиниң мергежилдиин удуртукчулары эскерип көргеш, 2 чыл эрткенде салбыр эргелекчиледип, 4 чыл эрткенде, эмнелгениң улуг эмчизиниң организастыг-методиктиг ажыл чорудар оралакчызы кылдыр томуйлаан. “Эге дээрезинде мени, аныяк кижини, улус тоор ирги бэ дээн ышкаш коргуушкун, чигзиниишкиннер турган.
Ол ажылдай берген үемде эмнелге ажылдакчылары коллегаларым-биле чаа коронавирус хамчыы-биле бир-ле дугаар сегиржип ап, демисежир ужурга база таварышкан мен. Чаа терапия корпузун ажыдып, коронавируска удур демисел чорудар салбыр ажыдып, документ-саавыр тургузуп... Ынчалдыр, ам болза, кадык камгалал сайыды Анатолий Константинович Югай, эмчи эжим Сылдыс Михайлович Ондар суглар бир дугаар согугну ап, ол белеткеп алган эмнелгевиске аарааш, эмнедип кире берген таварылгавыс бар. Аңаа чаңгыс палатага эмнедип чыда-ла, иштинден ажылды база организастап турган бис”.
Дараазында 2 дугаар чалгыг үезинде эмнелгениң консультация-диагностика поликлиниказын удурткан.
“Аңаа аарыг-хамчык, чон-биле ажылдың бир өске талазын кежимге көрүп эрткен мен. Ону чугаалаар болза, узун төөгү. Ол үедеги эмнелге ажылдакчылары шупту көзүлбес дайынның солдаттары, маадырлары деп санап чоруур мен. Ам бо үеде болза, маадырлар – украин нацизм-биле демиселди чорудуп турар солдат оолдарывыс болгай. Российжи чон черле кандыг-даа дайзынның мурнунга дүжүп бербес, маадырлыг чон деп санап чоруур мен”.
Шак ындыг белеткелди эрткен, мергежээн аныяк эмчини 2021 чылда Республиканың 2 дугаар эмнелгезин удуртур кылдыр томуйлаан.
Аныяк удуртукчу эмнелгениң материал-техниктиг баазазын күштелдирери-биле чаа эмнээшкин дериг-херекселдери-биле чүмнеттинер ажылды чорудуп турар.
“Эмнелге ажылдакчыларының акша-шалыңын немерелеп бээр арга-хорга дилеп тывары-биле, эмнелгениң немей акша ажылдап алыр арга-шинектерин сайзырадырынче кичээнгейни угландырып, эмчи дузазының, шинчилелдерниң чаа-чаа хевирлерин киирер аргаларын көрүп турар бис”.
Шак мындыг аныяк мергежээн эмчилер турда, Тываның кадык камгалал адырының хөгжүлдези тура дүшпес дээрзинге бүзүрел улуг.
Шолбан Артемович хостуг үезинде балыктаарынга ынак. Гитарага ойнаар, ырлаар. “Гитаралап ырлап чорааш, кады чурттаан эжимни тыпкан мен” – деп, ол баштактаныр. Тыва хүреш, хостуг хүрешти сонуургаар, хүрежир чораан – ада-ызыгуурунда ат-сураглыг мөгелер хөй. Шүлүк бижиир.
Идегел Санчат.