Таптыг-ла 140 чыл бурунгаар 1883–1885 чылдарда, Тыва Цин империязынга турар үеде, «алдан дургун» деп адааны эрес-дидим оолдарның дүжүметтерге удур тура халыышкынының херек кырында канчаар болганын эртемденнер шинчилээн. Ынчангы үениң дүжүметтери оларны «алдан дургун» деп адаза-даа, алызында барып оларга «Алдан-Маадырлар» деп атты тывыскан.
Төөгүден алгаш көөрге, дүжүметтер бөдүүн чонну дора көрүп, оларга хөй түңнүг үндүрүг төледип, эттеп, эриидеп дорамчылап чораан. Алдан-Маадыр деп атты эдилээн 300 ажыг эрес-дидим оолдар бөдүүн чон дээш дүжүметтерге удур тура халышкан турган. Тура халыышкынның кол удуртукчулары 60 ажыг кижи турган. Оларның аттарын, чер-чуртун бижээн даңзы бар. Маадырларның салгалдары бистиң аравыста ам-даа бар. Маадырларның аттарын, чер-чурттун бижээн даңзыда Сүт-Хөл кожууннуң Ишкин сумузундан Шожапай Кара-Донгактың ады база бар.
Шожапай Кара-Донгактың чаңгыс оглунуң тос ажы-төлүнүң чеди дугаарының уруу Зинаида Ооржак өгбезиниң дугайында төөгүп берди:
– Ачамның кады төрээннери тос кижи чораан. Улуг өгбевис Шожапай 26 харлыг турда, тудуп аппарган. Чаңгыс дөрт харлыг оглу арткан турган. Оглунуң авазы кырган-ававыс Шожапай кырган-ачавысты тудуп ап турда, бодунуң чажының кожаазын чешкеш, ашааның кежегези-биле өрүп берген чүве дээр. Элээн үелер эрткенде, Улаастайдан борбак баштар эккелгеш, арттар бажын санай аскылап каарга, кырган-ававыс өөнүң ээзиниң кежегезинде кожаазындан танаан. Эккелген баштарны Алдан-Маадыр сумузунуң чоогунда дагга арт кырынга аскан. Ынчангаш ол дагны оон бээр-ле Кижи-Баштыг деп адай берген. Ынчан хоруглуг, коргунчуг үелер турган болгаш, чон ынаар чагдаарындан-даа коргар, сестир турган. Кырган-ававыс бүдүү-туугай чеде бергеш, хөй баш аразындан өөнүң ээзиниң бажын танаан. Шожапай деп кырган-ачавыстың эр чаңгыс оглу Даржаадан мээң ачамның кады төрээннери тос кижи төрүттүнген.
Хоруглуг үе турган болгаш, канчаар шыгжап, ажаап турганын-даа билбес мен. Авам, ачам ажык чугаалашпас турган. Оларның чугаазының ужу-кыдыын дыңнап алган кижи-дир мен ийин. Кижи-Баштыг дээрге Алдан-Маадыр суурнуң дужунда Көк-Кожагар деп дагның чанында даг-дыр. Шаанда бичии улус улуг улустан айтыртынмас, ындыг чаңчыл турган. Шупту чүве чажыт, хоруглуг. Сымыранчыр үе-дир ийин.
Ол кырган-ававыс кончуг берге үеде корткаш, өөнүң ээзиниң эдержип чораан эжи-биле чурттай бергеш, фамилиязын өскертип каапкан дээр. Ынчангаш Монгуш апарган деп ачамның чугаалап олурганын дыңнаан мен. Кырган-авам ийи дугаар өг-бүле туткаш, ажы-төлденмээн. Чаңгыс оглу Даржаа Шожапай өгбевистиң оглу болган.
Шожапайның чаңгыс оглу Даржааның салгалы Чечек Монгуш:
– Ачавыс Оттук Даржааевич Монгуштуң кырган-ачазы Даржаа дээрге Шожапай өгбевистиң чаңгыс оглу. Бистиң ачавыс Оттук Даржааның тос ажы-төлүнүң чеди дугаары. Кады төрээннер шупту Кызыл хоорайда онча-менди чурттап чоруур бис. Ачавыс 78 харлыында чок болган. Ол Алдан-Маадыр сумузунуң үндезилекчилериниң бирээзи чораан. Удуртукчу ажылдарга, мал болгаш тудуг ажылын сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киириштирген кончуг идепкейлиг кижи. Ооң кады төрээни Доржу. Ачам ышкаш хөй-ниитижи, бурунгаар көрүштүг кижи. «Дагын катап дарлатпас бис» деп ырының автору ачамның кады төрээни Доржу. Ачамның кыс дуңмалары Барыын-Хемчикке чурттап чораан. Оларның бирээзи Барыңмаа деп дуңмазының оглу Тываның билдингир кижилериниң бирээзи — Маадыр-оол Ховалыг.
Шожапай өгбевистиң салгалдарының аразында Тывада билдингир кижилер: Чыргал-оол Таңгытович Монгуш башкылааш, сөөлүнде Кызыл кожууннуң үндүрүг албан черинге ажылдаан, башкылар Александра, Елизавета Таңгытовналар, Маргарита Турчина Сүт-Хөлдүң кожуун эмнелгезинге улуг эмчиниң оралакчызы кылдыр ажылдап чораан. Ачавыстың уруглары шупту эртем-билиглиг башкылар, эмчилер, сайгарлыкчылар болган.
Ынчангы «алдан дургуннарның» дугайында бир лама башкы Базыр Ооржак Лопсанович алдан-маадырларның 130 чыл болган оюнда кээп чорааш, мынчаар тайылбырлаан: «Алдан-маадырларны тудуп алгаш, Моолга аппаргаш, баштарын кескен. Моолдар ону билип алгаш, база тура халышкан, Кыдатка база улуг тура халыышкын болган.
Кыдаттарны көрген американнар ону катаптаан». Ынчап кээрге, алдан-маадырларның тура халыышкыны бүдүн делегейниң бурунгаар сайзыралынга, хостуг чоруунга дыка улуг ужур-дузалыг болган. Алдан-маадырларның тура халыышкынының төөгүзүн улам хандыр шинчилээр дээн эгелээшкинни кончуг эки деп санап тур мен. ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг юбилейлиг байырлалда Алдан-Маадырга кээп, ооң дугайында чугаалап турду. Ону чүүлдүгзүнүп, деткип тур бис.
Бистиң аймактың бодап чораан күзеливис-тир. Шын дээш туржуп чораан өгбевис Шожапайның ханы бисте бар. Ооң бурунгаар көрүштүү, дидим чоруу, шын дээш туржуптар эрес-дидим аажызы салгалдан салгалче дамчып келген деп бодаар мен. Бистиң аравыста шын дээш туржур, туруштуг улузувус ам-даа бар. Өгбевиске чоргаарланып чоруур бис.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чурукту маадырның архивтен алган.
«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30