Школачы чылдарымда чылдың-на Май 9-та Самагалдайның төп кудумчуларының белдиринде тураскаалга байырлыг чыскаал болурун сактыр мен. Ынчан ол тураскаалдың ужур-утказын-даа эки билбес бичии школачыларга, биске, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери Шумов алышкыларга тураскаал-дыр дээрзин башкывыс тайылбырлап турар чүве. А чүге Самагалдайга ол тураскаалды тургускан дээр болза, алышкыларның бирээзи Авксентий Шумов дайын соонда аңаа амыдырап-чурттап чораан. Шумовтарның өг-бүлези беш ажы-төлдүг, хоочун фронтучу Авксентий Никитич чазаныкчы чораан. Ол 1980 чылда Самагалдай суурга мөчээн. Фронтучунуң чаңгыс чер чурттуглары кожуун төвүнүң бир кудумчузун Шумов алышкыларга тураскаадып адаан.
Бо чылын ат-алдарлыг Шумов алышкыларга улуг тураскаалды найысылал Кызылдың мурнуу талазында, 17 дугаар школаның чанында, паркта шөлде тургускан. Ооң байырлыг ажыдыышкыны ноябрь 8-те болган.
Бот-боттарынче снарядтарны дамчыдып, 120 миллиметрниң миномёдундан дайзынче отту ажытканын көргүскен алды Шумов алышкыларны гранит тавакта тургускан. Ону Москваның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, ат-сураглыг орус скульптор Виталий Шанов кылган.
Шумовтарның адын мөңгежидип тураскаал тургузар дээн эгелээшкинни РФ-тиң Президент Администрациязы болгаш Россияның шериг-төөгү ниитилели деткээн.
Тураскаал ажыдыышкынынга алышкыларның салгакчылары Михаил биле Андрей Шумовтар, Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, Россияның шериг-төөгү ниитилелиниң даргазының оралакчызы Николай Овсиенко, Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзиниң оралакчызы Александр Орехов, регионалдыг чазактың болгаш яамыларның төлээлери, Дээди Хуралдың (парламентиниң) депутаттары, ол ышкаш корум-чурум камгалаар органнарның болгаш хөй-ниити төлээлери киришкен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыдыышкын үезинде сөс алгаш, бо тураскаал бистиң улуг чуртувустуң хөй национал чонунуң чаңгыс демин, төрээн черинге ынакшылын, келир үениң салгалдары дээш Ада-чуртту камгалаарынга белен чоруун бадыткап, улуг Россияның быжыг сүлде-сүзүүнүң база мөзү-шынарының үндезини болуп чораан болгаш кезээ мөңгеде артар дээрзин демдеглээн.
«Олар фронтуже Тыва Арат Республикадан эки тура-биле чорааш, ёзулуг орус солдаттың күжүн болгаш эрес-дидим чоруун көргүскеннер. Шумовтарның улуг төрел бөлүү, сибирь казактарының салгалдары, Ада-чурт дайынынче фашизмге удур бүдүн рота дайынчыларын чоруткан. Ийи метр дурт-сынныг, ёзулуг орус маадырлар — Иван, Лука, Авксентий, Семён, Василий болгаш Александр. Алышкыларның миномёттуг халдаашкыны Ленинград фронтузунуң ёзулуг төөгүзү болган» — деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.
Шумов алышкыларның миномёт экипажын Ленинград болгаш Волхов фронтуларының маадырлыг төөгүзү деп санаар. Олар чаңгыс эвес катап балыгланза-даа, дайын шөлүнче эглип кээп, эң-не эрес-кашпагай, часпас адары-биле рекордту тургусканнар. Эрес-дидими, коргуш чогу, часпас база дүрген адары-биле Шумов алышкыларны артиллерийжи энциклопедияларже киирген. Алышкыларның бирги миномёду Санкт-Петербургта артиллерия, инженер болгаш харылзаа шериглериниң Шериг-төөгүлүг артиллерия музейинде кадагалаттынган.
Шумовтарның үжү — Семён, Василий, Иван фронтуга мөчээн. Александр, Лука, Авксентий төрээн Тывазынче ээп чанып келгеннер. Лука Шумов дайын соонда колхозка ажылдап турган, а Авксентий Шумов чазаныкчылап чораан. Александр Шумов фронтуга балыгланган соонда, тайбың мергежилинче эглип келгеш, Кызыл хоорайның типографиязынга дыка үр ажылдаан. Ол 2015 чылдың январь 27-де 101 харлыында чок болган.
Шумов алышкыларга тураскаалдың ажыдыышкыны чүгле маадырлыг артиллерийжилерге эвес, а Тыва Арат Республиканың Орустуң бот-башкарылгалыг күш-ажыл колониязындан фронтуже кыйгырткан кижилеринге болгаш эки турачыларынга мөгейиг болур деп Владислав Ховалыг демдеглээн.
Владислав Ховалыг чаңгыс чер чурттугларының өмүнээзинден Россияның Президент Администрациязының болгаш Россияның шериг-төөгү ниитилелиниң удуртулгазынга Шумов алышкыларга тураскаалды тургузар эгелээшкинин деткээни дээш база скульптор Виталий Шановка ол идеяны боттандырарынга бедик профессионал чоруу дээш четтиргенин илереткен.
Шумовтарның салгакчызы Михаил Шумов Тываның Чазаанга, тураскаалдың авторларынга өөрүп четтиргенин илереткен. Бо тураскаал келир салгалдарга чурттуң болгаш республиканың маадырларын сактып, оларга чоргаарланыр сорунза бооп артар деп идегелин илереткен.
Маадыр алышкыларның тураскаалын долгандыр девискээр Улуг Тиилелге хүнүнге янзы-бүрү хемчеглер, ёзулалдар эрттирер база мурнуу микрорайоннуң чурттакчыларының дыштанып агаарлаар чери болур дээрзи билдингир. Ол девискээрни ам-даа улай чаагайжыдары көрдүнген.
Алдынай СОЯН белеткээн.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13