Ак Күске чылын уткуп тура, Кызылга, Кур-Чер суурга база ТывКУ-нуң студентилери-биле ужуражылгаларны эрттирип, дүрген ойнаар шыдыраага Россия база делегей чемпиону Сергей Карякин февраль 23-24 хүннеринде ужурашкан. Шыдыраа федерациязының президентизи Ренат Ооржак-биле шыдыраа оюнунуң амгы байдалын база сайзыралын чугаалажып ора, өгбелеривистиң “Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан” дээн мерген угаадыының чиге сөглээн утказын сайгардывыс.
«Үш чүүл эртемниг оол» деп тоолда шыдыраачы оол — бичии чаштарга улуг үлегер. Тыва чоннуң аразында Шыдыраа деп аттарлыг кижилерни ынчаар адаанында ханы утка-ла бар.
Амгы үеде «хөл-шыдыраа», «буга-шыдыраа» база ооң хевирлерин Шагаада ойнаары чаңчыл болган. Бурун өгбелеривистиң чаңчылдарын утпайн, сагып, гроссмейстерлер көвүдезин дээш, йөрээл сөстерни салдывыс: «Ажы-төлдүң, бүгү чоннуң, ажыл-ижи бүдүп турзун! Оран-чуртту тайбыңчыдып, оолду-кысты ойнадып тур!» Бичии база элээди оолдар, уруглар аразында Сибирь девискээриниң бирги чери дээш маргылдааларга шаңналдыг черлерни ап, Россияның 8 шыырак ойнакчыларының аразынче тывалар база кирип турарлар. Тиилекчилерни белеткээриниң аргаларын дилеп, делегей чергелиг гроссмейстерлерни-даа чалап, ажылдадып турдувус. Интернет дамчыштыр харылзаалыг бир өөредилгени шенедивис, база-ла янзы-бүрү чылдагааннар-биле шуудавас болду.
Делегей чемпиону Сергей Александрович Карякинни Тываже чалаар деп бодал 3 чыл бурунгаар башка кирген турган. Бо чылын Спорт яамызының сайыды Субудай Монгуш Москвага травматолог-ортопед Темир Ондар-биле харылзааны кылган соонда, Сергей Карякин келгени бо. Делегей чемпиону 28 шыырак шыдыраачылар-биле ойнааш, шуптузун уткан. Ол ойнаарынга шыырак белеткелин көргүзүп, 1 минута иштинде 3-4 көштерни кылып, 28 кижи-биле 4 шак иштинде ойнап дооскан. Бодунуң ойнаар чурумун кончуг сагыырын шыдыраачылар, көрүкчүлер эскерип, билип каапкан. Оюн эгезинде 4-5 көш соонда, ноянын солуп алгаш, улаштыр төптү эжелеп, бодаларын аай-дедир углап тургаш, оюнну будаар, төнчүзүнде күжүн мөөңнеп алгаш, удар. Сөөлүнде 3 ойнакчы-биле хайым болур оюннарга бедик дуржулгазын көргүскеш, тиилээни кайгамчык. Улаштыр Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей буга-шыдыраазын өөредип, кады ойнааш, хайымны чарлаан.
Эртенинде, февраль 26-да, Кур-Чер суурнуң школазында шыдыраа клазынга барып, өөреникчилер-биле ужуражып, чедиишкиннерни күзээн. Ол хүн кежээ 17:00 шакта ТывКУ-нуң студентилери-биле ужуражылгазынга бодунуң шыдыраага хандыкшый бергенин чугаалаан. Ол бодунуң аңаа сонуургалын, 5 харлыг тургаш, телевизорга «Оол мерзе апаар» деп чарлал көргеш, көдүрген. Ачазы ону чаптааш, шыдыраа садып алгаш, "ферзь" деп фигураны айтып берип, аразында ойнаар турганнар. Оон ачазы Донецк облазында Краматорск хоорайның шыдыраа клувунга киирип каан. Салым-чаяанныг оол 11 харлыында мастер, 12 харлыында гроссмейстер аттарны чедип алгаш, Гиннесс аттыг рекорд номунче кирген. 2009 чылда бодунуң мергежилин бедидери-биле, өг-бүлези Москва хоорайга көжүп келгеннер. Түңнелинде, 2012-2013 чылда дүрген ойнаар шыдыраага делегей база ФИДЕ-ниң Гран-при чемпиону болган. Дараазында 2013, 2014 чылдарда Ставангер турнириниң ФИДЕ кубогунуң тиилекчизи болган. Делегей чемпиону ат дээш 2016 чылда Магнус Карлсенге уттурган. Ол адын эгидер дээш, 2022 чылда Магнус Карлсенге удур белеткенип турар. Амгы үеде үш тренерлиг болганынга дараазында харыыны берген. Хүннүң-не шыдыраага 500 хире оюннар немежип турар. Оларның эң экилерин шилип, сайгарарынга улуг дузаны көргүзүп, ажыктыг сүмелерни тренерлери берип турарлар.
Россияга бо угаан оюнун сайзырадырынга үлүүн киирип, Сергей Карякин МГУ-га шыдыраа клувун, школазын база Марий-Эл Республикага клубту ажыткан. Бистиң республикага баштайгы чемпионнар белеткээринге шыырак тренерлерни чалаарын сүмелээн. Шыдырааны сайзырадырынга бо хүнде 20 хире школаларда шыдыраа класстары бар. Оларны шыырак дээди билиглиг спортчу тренерлер-биле хандырарын шиитпирлээр апаар. Бо талазы- биле спортчу тренерлер белеткээр дээди школаны азы билиг бедидер институтту ТывГУ-га ажыдарын чедип алыры чугула. Аңаа методистерни, спортчу психологтарны, эмчилерни, менеджерлерни белеткээри болур. Улаштыр бүгү талазы-биле шын угланыышкынныг шыырак төлевилелди тургузар. Ол дээрге тускай шугумнуг (системалыг) методиканы өөредип, сүмелеп турар удуртулгалыг төптүң ажылы болур. Эң кол чүүл шыдырааны сайзырадыр удуртулганың стратегиязын тургузуп, база хоойлуну хүлээп алыры болур. Чижек кылдыр, тыва хүреш сайзыралы дег болур.
Алексей Чамбал-оол. #Шын