Сөөлгү үеде Тывада хууда сайгарлыкчы болуп, боду бот-башкарнып ажылдап чоруур чонувус хүнден хүнче көвүдеп олурар. Бодум хуумда хууда сайгарлыкчыларны аажок күштүг, тура-соруктуг улус деп санаар мен. Олар бодунуң ажыл-херээн эгелеп алырда, элээн хөй чадаларны ажып эртери магатчок. Чижээлээрге, бир-ле дугаарында, бодун боду чагырып, тиилээри. Сайгарлыкчы кижиниң мурнунда кызыгаар чок хосталга бар, ынчалза-даа ол хосталганы боду шын ажыглавас болза, кылган ажылы үре-түңнел чок артар айыыл база бар. Ынчангаш хууда сайгарлыкчы болуру амыр эвес үүле деп санаар мен. Сайгарлыкчының оруун шилээш, эки үре-түңнелдиг ажылдап чоруур хамаатыларывыс бар. Оларның бирээзи — «Воля» КХН-ниң удуртукчузу Ольга Ворона.
Ольга Викторовнаның кылып чорудуп турар ажыл-ижин база ук-төөгүзүн номчукчуларывыска сонуургадыры-биле редакцияже чалаан бис.
– Ольга Викторовна, ал-бодуңарны болгаш ажыл-ижиңерни «Шын» солуннуң номчукчуларынга таныштырыптар силер бе?
– Өг-бүлелиг мен. Өөм ээзи Кызылдың президентиниң кадет училищезинде ажылдап турар. Үш ажы-төлдүг бис. Улуг уруувус Красноярск хоорайда студент. 5 биле 7 класс ийи оглувус бар.
2000 чылдар эгезинде Улан-Батор хоорайга журналист эртемни чедип алдым. Дээди өөредилге черин дооскаш, Моол күрүнеде моол биле орус дыл кырында үнүп турар «Аист-Монголия» деп телевидениеге бир чыл ажылдааш, Тываже чанып келген мен. Улаштыр «Тыва» КТРК-га 7 хире чыл ажылдааш, 2018 чылда хууда сайгарлыкчы болур деп шиитпирлеп алган мен.
Оон эгелээш-ле, «Воля» КХН-ни тургускаш, Моолдуң төвү Улан-Баторже аян-чорукчуларны сөөртүр агентилелди ажыдып алгаш, ажылдап кирипкен бис. «Воля» дээрге Ворона Оля деп бодумнуң ат, фамилиямның эгелерин киирип адаан. Хууда сайгарлыкчы кижи бүрүзү компаниязының адын боттарының азы ажы-төлүнүң ады-биле адаан боор. Хууда сайгарлыкчы кижи бодунуң дыка хөй үезин, иштики сагыш-сеткилин, акша-көпеен, өнчү-хөреңгизин тургузуп алган ажылынче угландырар. Ынчангаш организациязының адынга бодунуң ады турар болза эки деп сайгарлыкчылар санаар. Бир талазында, «Воля» дээрге аян-чорукчуларга база хамааржып болур. Тывалаарга, «хосталга», «күзел-сорук» дээн. Кижи бүрүзү шөлээзиниң үезинде амыр-дыш черлер кезип, хостуг чоруур болгай.
«Воля» деп компанияны 2023 чылда тургузуп алдывыс. 2022 чылда Улан-Батор хоорайга туризм талазы-биле улуг шуулганга кириштим. Россия биле Моолдуң аразында туризмни сайзырадыр сорулгалыг болган «Welcome to Mongolia» («Моолче кирип моорлаңар») деп шуулган. Ол хемчегге агентилел чок кижи киришпес. Бодум хууда компаниям чок болгаш, «Аржаан-Трэвел» КХН-ниң даргазы Вячеслав Кучугени дилээримге, мени агентилелдиң мурнундан шуулганче чорудупкан.
Делегей чергелиг улуг шуулганга киришкеш, дыка хөй чаа чүүлдер билип алгаш, шыңгыы бодандым. Бодум хууда компания ажыдар үем келген-дир дээш, «Воля» КХН-ни ажыттым. Шуулганга киришкеш, кады ажылдаар эш-өөр, партнёрлар-биле таныжып алдым. Оларның аразында кымнарны чок дээрил, аңгы-аңгы аян-чорук компаниялары, гидтер, очулдурукчулар, турбаазалар ээлери дээш оон-даа өске.
– Компанияңарда чеже кижи хаара туттунган?
– Бистиң ажылывыс сезоннуг ажыл болуп турар. Апрель адакталып чорда эгелээш, октябрь төнчүзүнде доостур. «Сезон чылды чемгерер» деп орус үлегер домак-даа бар ышкажыгай. Албан-езузу-биле ажылдакчылар хүлээп алыр дээривиске, арай-ла болдунмас-тыр ийин. Чылдың чартыында ажыл бар, а бир чартыында ажыл чок. Ынчангаш ажылдакчылар хүлээри болдунмас. Бодум база ийи чолаачым бар. Часкы үелерде аян-чорукчулар саны эвээжей бээр, чайын көвүдээр.
Амдыызында аян-чорукчулар аргыштырар ийи микроавтобустуг бис. Улуг автобустуг болуксап турар бис. Кады ажылдап турар, 38 олуттуг улуг «Ютонг» деп автобустуг эживис бар. Бо чылын бир-ле дугаар 30 кижини ол улуг автобуска Тывадан олуртуп алгаш, Улан-Батор хоорайже аян-чоруктап аъттаныптар деп планнап турар бис. Ол автобустуң эки чүвези болза, пассажирлер сөөртүр талазы-биле делегей чергелиг лицензиялыг.
– Моолче аян-чорукка Тываның чурттакчы чону кайы хире сонургаалдыг-дыр?
– Тыва чонувус кожавыста Моол күрүнени дыка сонуургап турар. Моолдар биле тываларның дөмей чүүлдери хөй. Моол күрүне Тывага бодаарга, сайзыраңгай. Россияга деңнээрге эвес, а Тывага көөрде, сайзыраңгай чурт-тур. Дыка хөй чонувус Улаангомче боттары чоруп, барааннап ап турар болгай. Бо чылын Улаангомче база чаа маршрут ажыдарын планнап турар бис.
Эрткен чылын апрельде Улаангомга улуг шуулган болган. Моолдуң Тыва-биле кызыгаарлыг черинде турар беш аймактың хууда сайгарлыкчылары ол шуулганга киришкен. Туризм талазы-биле кады ажылдаар партнёрлар тып алган бис. Олар дээрге Увс аймакта Улаангомдан 100 км черде дыка чараш Хяргас-Нуур деп хөл бар. Ол хөлдүң эриинде турбаазаларга улус дыштанып кээп турар. Ол баазаларның ээзи-биле кады ажылдажылга керээзин чарып алган бис.
– Силерниң-биле кады Тывадан үнүпкеш, каш хонук дургузунда аян-чоруктаарыл? Маршрудуңарны база сонуургадыптар силер бе, Ольга Викторовна.
– Элээн ажылдапкаш, өөренип көргеш, немээр чүүлдерни немеп, казыыр чүүлдерни казаан бис. Амгы үеде ажылдап турар маршрудувус дыка таарымчалыг апарган. Неделя дооступ турда, пятница азы субботада Тывадан үнүптер бис. Аян-чорук ниитизи-биле алды хонук уламчылаар. Чеди дугаар хонуунда чанып келген турар бис. Тывадан үнүпкеш, орукка бир хонар. Орук ара хонар аалчылар бажыңы бар. Кызылдан Улан-Баторже ниитизи-биле 1800 хире километр. Орук узун. Ынчангаш аян-чорукчуларны орукка дышкарар, чемгерер. Орук ара сонуургап көөр чүүлдеривис база хөй. Моолдуң бир дугаар төвү Хархорин хоорай бар. Ол хоорайда Эрдени-Дзу деп сарыг шажынның музейинде 12, 14, 18 чүс чылдарда-ла туруп келген сарыг шажынның бурганнарының чуруктары, хүрээ-хииттери бар. Ону база аян-чорукчуларга албан көргүзер бис. Оон ыңай элезинниг ховуда тевелерни болгаш вулкан чазылган черни аян-чорукчулар көөр аргалыг. Маршрудувус аайы-биле төөгүлүг черлерге доктаап чорааш, Улан-Баторга чеде бээр бис. Улан-Баторга дөрт хонар, үш хүнзээр. Аян-чорукчуларның үезин шактан шакче, хүнден хүнче чурумчудуп каан. Бир дугаар хонукта хоорай иштин, төвүн көөр. Ооң соонда музейлерже болгаш хүрээ-хииттерже кирер бис. Моолдуң эң улуг хүрээлериниң бирээзи – Ганданче база баар бис. Аян-чорукчуларывыс күзелиниң аайы-биле номналга олуруп болур. Номналдар үргүлчү болуп турар. Күзелдер сымыраныр шоң ыяш база бар. Аңаа сымыранган чамдык улустуң күзелдери боттанган дижир. Ону тайылбырлааным соонда, дыка хөй туристер күзелим бүде берди, шын чүве-дир деп, долгап кээр боор чорду.
Оон ыңай хоорайның төвүнде турар садыгларны кезиир. Эң-не кол чүүл – ийи дугаар хонукта хоорайдан дашкаар үнүпкеш, Улан-Батордан 55 километр черде Чиңгис-Ханның комплекстиг тураскаал көжээзинче баар бис. Делегейниң кайы-даа булуңундан келген туристерниң баар чери ол. 2016 чылда бүгү делегейниң рекордтар номунче киир бижиттинген көжээ болуп турар. Бүдүн делегейде эң-не улуг көжээ деп аттың шынзылгазын 2016 чылда алган. Ол база онзагай төөгүлүг чер. Моол чоннуң чугаалаары-биле алырга, Чиңгис-Хаан 14 харлыында ол көжээ салган черден кымчы тып алган. Моол чонда болза, эр кижи кымчы тып алырга, кончуг эки, сүлде-сүзүү бедиир, хей-аъды көдүрлүр, бурунгаар депшиир. Ынчангаш Чиңгис-Хаан кончуг улуг ат-алдарлыг кижи болган деп санап турарлар. Бичии Чиңгис-Хаанның кымчы тып алган черинге ооң тураскаалын салганы ол. Чиңгис-Хаан бүдүн делегейни эжелээш, төөгүге арткан. Ол ышкаш ында музей болгаш янзы-бүрү садыглар бар. Чиңгис-Хаанның көжээзиниң кырынче лифтилеп үне бергеш, улуг аъттың челинден хараар соңга безин бар. Ол-ла хүн улаштыр Тэрелж деп хөй турбаазаларлыг национал сесерликке баар. Арьявала бурганның хүрээзи бар. Аңаа чеде бергеш, тейлээр, чүдүүр, дыштаныр чер-дир ийин. Языты мелегей ышкаш улуг даг бар. Ынаар база аян-чорукчулар дыка сонуургап баар. Ол-ла дагны өске талазындан көөрге, бир өске овур-хевир көстүп кээр. Бойдустан чайгаар бүткен чараш-чараш черлер бар. Ол черде турбаазага хонуп чыткаш, моолдарның чууктаан хой эъдин база аңаа чиир. Ийи хонук ынчаар эрте бээр. Үш дугаар хонуунда кол чүүл болза, Моолдуң эң-не улуг төп рыногундан садыгланыр бис. Ынчаар-ла аян-чорукчулар акшазын төндүр чарып, садыгланып алырга, эртенинде чанар дээш, Тываже аъттаныптар бис.
– Аян-чоруктуң өртек үнезин сонуургадыптар силер бе?
– Чылдан чылче өртектер өзүп, евро-даа, рубль-даа чаңгыс черде турбайн турар. Чамдык улус Моолда бараан өртээ чиик деп бодаар. Чок, ол ындыг эвес. Сөөлгү үеде акша-төгерик үнези өскерлип турар болгаш, Моолда өртектер чиик деп чүве база ховар апарган-дыр ийин. Алды хонук ажыг үе дургузунда аян-чоруктаарга, бир кижиге 30 000 рубль деп доктааткан. Аай-дедир орук өртээ, аалчылар бажыңнары, (бир өрээлге ийи кижи чыдар) хоорайдан дашкаар экскурсия, гид, очулдурукчу дээш бо бүгү путевка өртээнче кирип турар.
— Путевка өртээнче чүү кирбейн турарыл?
– Чем кирбейн турар. Чүге дээрге кижи бүрүзүнүң чиир чеми аңгы. Бир кижи эът чиир, бир кижи эът чивес-даа боор. Оон ыңай музейже кирериниң өртээ кирбейн турар.
– Банкылар-биле ажылдап турар силер бе?
– Бо чылдан эгелээш, банкылар-биле база ажылдап эгелээн бис. Херек болза, үзүктеп, херек болза кредиттеп-даа алгаш, төөгүлүг чараш черлерни көрүп алгаш, оон ай санында бичиилеп төлээр арга бар.
– Чээли-биле аян-чоруктаар дизе, каяа баарыл?
– «Воля» КХН-че, бисче, +7 923 263 4434 дугаарже долгаар.
– Бир айда каш катап үнүүшкүн кылыр-дыр силер?
– Чайын аян-чорукчулар көвүдей бээр үеде, бир айда ийи-үш-даа катап чорааш кээр бис. Чазын, күзүн айда бир катап чоруур. Бо ажылывысты ам-даа сайзырадыр сорулгалыг бис. Аян-чорукчулар бар-ла болза аъттаныптарынга кезээде белен бис.
– Чаа маршруттар ажыдарын планнап турар силер бе?
– Улаангомче чаа маршрут ажыдарын планнап турар бис. Тыва чонувус Улаангом дээрге-ле садыгланыпкаш, дедир үнүптер хоорай деп санап турар. Шынында, Увс аймакта көөр чүүлдер дыка хөй. Музейлер, шуралгактар-даа, хөлдер-даа бар. Сонуургаар чүүлдер-ле хөй. Увс аймактың туризм департаментизи-биле чугааны кылдывыс.
Чоокта чаа Кызылга болган шуулганга Завхан аймак-биле база ажылдаар деп дугуруштувус. Ында тываларның баары Улаанхаалга дээр изиг аржаан бар. Ол аржаанда 21 аңгы шорга бар: карак, кулак, боостаа дээш ижер болгаш кирер улуг аржааннар. Аржаан + 42 градус чедир изиг. Аржаанның ээзи-биле Кызылга болган шуулганга таныжып алдывыс. Кады ажылдажылганың дугуржулгазын чардывыс. Ол аржаанда чаагайжыды туттунган бажыңнар бар. Хүнде 5 катап чемгерер. Аржааннаар дээн болза, чүгле бодунуң кедер идик-хевин ап алгаш, чеде бээр. Столоваяга чемгерер, херек болза садыг база бар. Аржаанга колдуунда 7–10 хонук кирер, эмненир. Ында эмчилер база бар.
– Моолдан Тываже маршрут ажыдар планыңарда бар бе?
– Ам чаа чугаалааным аржаанның ээзи Завхан аймактың херээженнер эвилелиниң даргазы болуп турар. Олар бо чылдың майда 45 моол херээжен аян-чорукчуну Тываже эдертир деп планнап турар. Олар Улуг-Хемни көргеш, Тывага 2–3 хонгаш, улаштыр Ергакини сонуургааш, Абаканны көргеш, ээп чанар планныг. Моол чонга солун чүүл болза, Тывада хөй-хөй шынарлыг российжи барааннарның бары. Моолдан Тываже маршрутту бо хонуктарда тургузар бис.
– Тываның девискээринде чараш черлеривис хөй болгай. Тыва иштинге маршрут ажыдарын планнап турар силер бе?
– Тыва иштинде ажылдап турар коллегаларывыс туроператорлар бар. Оларның-биле таныжар бис. Тываның иштинге маршруттарны чүгле моолдарга дээш организастаар мен. Чүге дээрге моолдарга чараш чүүлдерни чедимчелиг тайылбырлаар гид херек болгай. Оларның езу-чаңчылдарын, негелделерин дыка эки билир апарган мен. Бодум моол дылды билир болгаш, ынчаар шиитпирлээн мен.
– Моолдан өске чуртче маршрут планнап турар силер бе?
– Чок, амдыызында планывыс чүгле Моол биле Тыва аразынга маршрутту калбартыры.
– Журналист мергежилиңер амгы үеде ажылыңарга база ажыктыг болган боор аа?
– Ийе, 8–9 чыл дургузунда массалыг информация чепсектеринге ажылдаа- ным – амгы үеде кылып чорудуп турар ажылымга дыка улуг салдарлыг болган. Кижилер-биле канчаар шын чугаалажырын, чугааны канчаар тургузарын, шын бижиирин журналист болуп ажылдап чорааш өөренип алган мен.
– Ажылыңарга тургустунуп келир шаптараазыннар бар боор аа?
– Каш чыл дургузунда ажылдап кээривиске, мээң тургузуп алган маршруттарымны оорлаар таксистер бар-дыр. Чарлалдарымны хоолгалааш, салып алырлар. Таксистер-биле таныжар-даа апардывыс. Бистиң ылгалывыс болза, олар лицензия, чөпшээрел чок болгаш аян-чорукчулар аргыштырган дээш, үндүрүг төлевейн турар. Биске аян-чорукчулар саны чүге эвээжей бээрил дизе, шак мындыг оорланыр улузувус бар. Чамдык улус ол таксистерже чайгыла бээр. Кажан сээң чарлалыңны хоолгалааш, салып эгелээрге, сайгарлыкчы кижиге хөнүп алыры дыка берге. Ындыг улус-биле чоруурга, дыл билбес болганындан сонуурганчыг чүүлдер-даа тайылбырлап берип шыдавас болур. Чамдык аян-чорукчулар баштай мээң-биле чорааш, ооң соонда ол улус-биле чорупкан боор. Таксистерниң өртээ бистиинден 5 муң рубль чиик болуп турар. Шынар чок аян-чоруктан ойталаарын чонумдан дилээр-дир мен.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №12 2025 чылдың апрель 3