Томск хоорайны Сибирьниң сагыш-сеткил болгаш эртем төвү деп үндезинниг санап турарлар эвээш эвес. Ооң бадыткалы болур дээнзиг, сентябрь 5-те аңаа 14 томнуг “Чаңгыс өг-бүле. Сибирь чоннарының библиотеказы” деп библиотека сериязының таныштырылгазы болуп эрткен.
Том бүрүзүн сибирьжи чоннарның кандыг-бир дылынга тураскаадып, ол чоннуң чогаалының бир азы ийи классигиниң чогаалдарын аңаа парлаан. Бо серия сибирь чоннарының сагыш-сеткил чаңгыс эвин быжыглаар, оларның төлээлекчилериниң чамдыызы уттундуруп бар чыдар азы сөөлгү чылдарда чедингири-биле парлаттынмаан чогаалдарын калбак хөй-ниитиге чедирер, суртаалдаар сорулгаларлыг. Авторларның аттары колдуунда совет үеде-ле бүгү эвилелге билдингир апарган. Олар кымнарыл дээрге Юрий Рытхэу (чукот чогаалчы, делегейниң бежен хире дылынче чогаалдары очулдуртунган), Владимир Санги (нивх), Юван Шесталов (манси), Софрон Данилов (саха-якут), Еремей Айпин (хант), Семен Курилов (юкагир), Салчак Тока (тыва), Ким Балков (бурят), Николай Доможаков (хакас), Роман Солнцев (татар, Красноярск), Дибаш Каинчин (алтай), Григорий Ходжер (нанай) болгаш өскелер-даа. Николай Доможаковтуң бо серияже кирген “Ырак аалда” деп романының тыва дылче очулгазын школачы чылдарда-ла номчаанымны сактып келдим. Юрий Рытхэунуң чамдык чечен чугааларын Донгак Бегзи база-ла эрткен чүс чылдың алдан чылдарында (!) очулдуруп турган. Юван Шесталовтуң, Владимир Сангиниң чогаалдарын база төрээн дылывысче очулдуруп турган бис.
Серияже колдуунда кызыл-дустаан чеченнерниң үениң шылгалдазын эрткен чогаалдарын киирген, авторлардан чүгле дөрт кижи амгы үеде чурттап турар. Орус дылче очулгаларның хөй кезиин совет үеде кылган. Бо кандыг-даа хөөредиг чокка кончуг улуг ажылды томичилер ак сеткилдиг, хей-аъттыг бүдүрген. Томскиниң чогаалчылар организациязының удуртукчузу Геннадий Скарлыгин серияның идеязын идип үндүргеш, ооң кол организатору, сорук киирикчизи болган. Редактор, тургузукчу А. Казаркинниң, төлевилелди ажылдап кылган серияның редактору Д. Барчуктуң аттарын база адап болур. Томск областың администрациязы бо серияны деткип, ооң акшаландырыышкынын кылганын демдеглеп, канчап өөрүп четтирбес боор!
Сибирьниң улуг ном байырлалынга Тыва Республиканы төлээлеп киржир аас-кежиктиг болганым дээш дыка-ла өөрдүм! Классигивис Салчак Тока-биле (“Араттың сөзүн” бо томче киирген) кады он үшкү, Тывага тураскааткан томнуң авторлары болган болдувус. Серияның тургузукчузу мээң “Танаа-Херелдиң чуртунда”, “Аңнаашкын соонда болчаг” деп тоожу биле чечен чугаамны болгаш шүлүктеримни Интернеттен боду тып, шилип алганын дыңнатты. Таныштырылгага авторлардан хант чогаалчы Еремей Айпин база келген. Ол дыка солун намдарлыг, чону дээш, чери дээш хөйнү кылып чоруур кижи болду. Е. Айпин Ханты-Манси автономнуг округ − Юграның Думазының дөрткү чыыжының депутады, Дума Даргазының оралакчызы – Соңгу чүктүң эвээш санныг үндезин чоннарының төлээлекчилериниң Ассамблеязының даргазы кижи болганын база айтып каайн.
Ном байырлалы Томскунуң драма театрының кол сценазынга кончуг чогаадыкчы байдалга чаңгыс тыныш-биле эртти. Чогаалчыларны таныштырып, оларның чогаалдарындан үзүндүлерни номчуп, чедип келген аалчы чогаалчыларны сценаже үндүрүп, Сибирь дугайында ырларны ырлап, сибирь чоннарының танцы-самын көргүзүп, организакчылар таныштырылганы бедик деңнелдиг, солун көргүзүг кылдыр кылды.
Бодум хуумда Томскуга келгеним дээш өөрүп-байырлаар база бир чылдагааным турган. 1980 чылда Томскунуң политехниктиг институдун дооскан ояар чалыы шаамның кайгамчык эки чылдары эрткен бо хоорайже черле кээп көрбээн кижи болдум. Таныыр, билир черлеримни эргип көрүп, беш чыл чурттаан чуртталга бажыңымга, өөренип турган корпустарымга барып, аныяк шаам-биле болчаг кылган ышкаш болуп, амырап, хөйнү бодап турдум.
Серияның он дөрт томун удавас Тываның Национал А.С. Пушкин аттыг библиотеказынче чорудуптар, ынчан ооң-биле таныжар арга тыва номчукчуларга база тыптып кээр.
Николай Куулар,
Тываның улустуң чогаалчызы.