Бо чылын кааң чай эрткен болгаш кайда-даа сиген шоолуг үнмээн. Республиканың хөй сиген үнер кожууннары безин бо чылын мал чеминиң белеткелиниң планын күүседип четтикпейн турар. Чижээ, Улуг-Хем кожуунга өске чылдарда ортумак дурт-сынныг кижи көзүлбейн баар кылдыр сиген өзер турган болза, бо чылын үзе тура 20 – 28 см четкен. Өске чылдарда сентябрь айда сиген кезилдези барык адакталып турган болза, бо чылын план күүселдезиниң чартыы безин четпээн. Шак мындыг байдалдан хол салдынмайн, Улуг-Хемниң көдээ ажыл-агыйлыглары мал чемин шыдаар шаанче белеткеп турарын сургакчылаашкын үезинде четкеш, көрдүвүс.
Улуг-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң консультант-агроному Бора-Хөл Энмекей:
– Бо чылын бистиң кожуунга 5010 га шөлден мал чеминге 16 муң 182 тонна сигенни белеткээри планнаттынган. Бо хүнде кестингени – 4200 га шөл. Ол хиреде чүгле 3240 тонна сигенни кезип, белеткеп алган бис. Планывыстың чүгле 20 хуузу-дур ийин. Артканын сиген эки үнген черлерни дилеп тургаш, сентябрь 25-ке чедир черле шыдаптар боор бис. Бистиң бо мындыг байдалывысты Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы эки билип, машина-техника талазы-биле деткимчени көргүзүп турар-даа болза, сиген эвээш болуп турар. Бо хүнде 59 машина-техника болгаш 135 кижи сиген кезилдезинде хаара туттунган ажылдап турар. Сайыдывыс Сергей Конзан-оолович Ондар боду доктаамал кээп, ажыл кандыг байдалда чоруп турарын хынап турар. Арат ажыл-агыйлыглар сиген эки үнген черлерден шыдаар шаа-биле мал чемин белеткеп ап турлар. Өске чылдарда сиген шөлдерин чамдык кожууннарга берип турган болзувусса, бо чылын боттарывыска безин чедишпейн турар. Ындыг-даа болза, чагыг киирген кожууннарга бар шаавыс-биле дузалажыр бис – деп, аныяк агроном бүзүрелдии-биле чугаалады.
Шагаан-Арыгдан ырак эвесте Белдир-Кежии деп черде сиген шөлүнге чеде бээривиске, ажыл кидин-түлүк чоруп турар болду. Ында “Идегел” МУБ-туң көдээ ишчилери кескен сигенин ол дораан дүргектээш-ле, Арыг-Бажынче дажып турар. Бүдүрүлгениң директору Эрес Мижит-оолдуң чугаазы-биле, 28 гектар черден ооң мурнунда чылдарда 40 тонна сигенни белеткеп ап турган болза, бо чылын үзе тура 30 тоннаны белеткеп алырынга идегеп турар. Амгы үеде боттарының планнап алган хемчээлиниң 50 хуузун күүседип алган. Оон аңгыда, араттар алаак ишти черлерден, ортулуктардан база сигенни кезип белеткеп турар.
“Чамдык улустуң “сиген багай үнген, мал бажы хораар чадавас” дээн артык дүвүрелинге алыспайн, боттарывыстың малывыска чедер кылдыр сигенни дөмей-ле белеткеп аптар бис” – деп, удуртукчу бүзүрелдиг чугаалады.
Сиген шөлүнде бир трактор кезерге, өскези бөлер, үш дугаары –дүргектээр. Дүргектээр трактор бичии үрелиишкинге таваржы берген болгаш, ажыл арай-ла саадап турарын трактор башкарыкчылары чугаалажып турдулар.
“Бир эвес техника-ла шыдаар болза, бир хүнде 300 килдиң дүргектерин 100 чедир кылып болур. Ол дээрге 30 тонна сиген-дир. Амы-хууда ботка база сиген кезер бис. Ажыл хөй. Бодум өөм ишти Ай-кыс-биле хууда 10 шаа саар инектиг бис. Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези-биле сүттен кылган ак чем бүдүрер биче цехти ажылдадып эгелээнден бээр үш чыл болуп тур бис. Бир инектен 10 литр сүттү алыр, чамдыкта эвээш-даа боор. Өреме, творог, сүт, хойтпакты Хайыраканның школазынга чедирип, ажылды шаа-биле чорударывыска, чамдыкта чогунгур, чамдыкта хоомай-даа боор. Кандыг-даа байдалда ажыл-агыйны холдан салбайн, кызар болза, чоорту черле чүгээртей бээр боор деп идегээр чордувус” – деп, тракторист Шогжаан Ыйма-Серен чугаалады.
Көдээ ишчилерге сентябрь айның чылыг хүннери кончуг чымыштыг, чай алынмас үе. Мал чемин ам эки белеткеп албас болза, кыжын бергедей бээр дээрзин олар кымдан артык билир.
К. Монгуш
Чуруктар авторнуу.