Сүт-Хөл оглу мөге,
Сүт-Хөл кызы чараш,
Сүт-Хөл аъды чүгүрүк.
Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы суурунга Иван Купала деп суг чашкылажып ойнаар тускай хүнде төрүттүнген мен. Чогум мөге болбаан-даа болзумза, шупту мөгелеримге чоргаарланып, хүндүлээр мен. Чүгүрүк, чоруктуг аъттарын сонуургап, хүндүлээчел ажыл-ишчи чонунга, алдарлыг кижилеринге, ховар оолдар, кыстарынга болгаш чер-чуртун камгалап чораан болгаш камгалап чоруур маадырларга черге чедир мөгейип, хүндүлеп, сактып, четтиргенивис төнчү чок илередип чоруур мен. Ада-чурт камгалакчыларының чылында Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылы-биле дайын киржикчилеринге, тылдың хоочуннарынга кызыгаар чок хүндүткелди илередип, утпайн сактып, мөгеер бис.
Өскен-төрээн черимниң кайгамчык каас-чараш бойдузу, ак-көк Сүт-Хөлдүң эм аржааннары, тайгалары, арга-арыглары, хемнери, янзы-бүрү эм оъттары, чыжыргана, долаана, чодураалары, оът-сигени, чечек-чимизи, аң-меңи, мал-маганы, арыг агаары меңээ дыка эргим. Чүге дээрге авамайның мени чырык черге чаяап кааны ием ышкаш төрээн черим – Сүт-Хөл кожуун. Тоолда болгаш ырда кирген ак-көк Сүт-Хөл Кызыл-Тайга, Бора-Тайга, Хөр-Тайгаларның дээрде шаштыккан сүвүр бедик даглары-биле хүрээленген. Узун баткан бай Хемчик Ак, Алаш хемнер-биле каастанган. Эм аржааннары Хаттыг-Чазаг, Шаараш, Алдыы, Үстүү Дөргүннер, Кадыр-Хүрең дээш баар онзагай чер.
Кожууннуң эң-не бичии сууру – Ак-Даш. Ол мээң өскен суурум. Ак-Даш чеже-даа бичии болза, шупту талазы-биле бай. Мал оъттаар одар-белчиир шуут четчир, мал чеми, тараа, ногаа тарыыр шөлдерлиг. Сумунуң девискээринде төөгүлүг черлер хөй. Тоолчургу чугааларда Амыр-Санааның доктааганы Соскаал бажында аъдының изи бар. Бүгү Тываның төөгүзүнде кирген алдан-маадырларның база бир турлаа – Өршээл даа база Ак-Даштың девискээринде. Курттуг-Даш деп даг база бар. Бичии школачы чылдарымда бир күзүн авамның өө ол даг чоогунга күзеглеп чыткан. Суглап чорааш, узун-куртту албан көөр чүве болгай. Хүнде чаңгыс эвес катап суглаар. Суурнуң девискээринде Чиңге-Даш, Көк-Даг, Кызыл оңгары, Көжер-Баалык, Шүңмек-Баары, Чиңге-Хову баарын куду бай Хемчик агып чыдар. Ооң эриин дургаар мал одары, мал чеми белеткээр сиген шөлдери чаттылган. Хемчиктиң алаагында эм оъттар, чыжыргана, долаана, чодураа хөй үнген, мөөгү, кат элбек. Аң-мең, балык-биле байлак оран. Ак-Даш чону ажылгыр, кежээ. Барык өреге бүрүзү мал-маганны тудуп турар, иви, теве чок дээрден башка, шуптузун малдап чоруур. Шаг төөгүден тура Ак- Даш – мөгелер болгаш чүгүрүк аъттар чурту. Суурда хоочун, аныяк спортчулар эңдерик. Чаңгысклассчыларым Оюн-оол Карымаевич, Алексей Оолакович, Патрисян Петрович, Эльвира Дандар-ооловна эштеримге чоргаарланып чоруур мен. Спорттуң бөмбүктүг хоккей хевири хоочуннар аразында аажок сайзыраан. Бо эштерим чүгле спортка хандыкшылдыг эвес, чылгы, бода, шээр малдың шуптузун өстүрүп чоруур эрес-кежээ улус. Алдарлыг орус дыл башкызы Эльвира Дандар-ооловнаның өөредип, доостуруп каан уруг-дарыын кижи санап четпес. Өөнүң ээзи Алим Ондар чончу кижи. Бистиң суурнуң чурттакчыларын кожуун төвү-биле аргыштырып чоруур хүндүткелдиг чолаачы.
Тыва хүрештиң, хостуг хүрештиң болгаш спорттуң өске-даа хевирлериниң Делегей, Европа, Россия чергелиг чемпионнарынга Ак-Даш чону чоргаарланып, тиилелгелеринге өөрүп чоруур.
Ак-Даш суурувустан үнген алдарлыг эртемденнер, эмчилер, башкылар, артистер, хөөмейжилер хөй. Тываның Камбы-ламазы база Ак-Даш чурттуг.
«Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан!» Тиилелгениң 80 чылы-биле дайынның болгаш тылдың хоочуннарынга мөгейип, амгы үеде тайбың амыдырал дээш демисежип чоруур эрес-дидим маадыр оолдарывыска четтиргенивис илередип, тиилелгелиг ээп чанып кээрин бүгү ак-дашчыларның мурнундан күзээр-дир мен.
Родион Донгак.
Ак-Даш суур.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14