Согажалаар хөмүр-даш

2022 чылдың ноябрь айның төнчүзүнде кышкы соок дыңзып кээрге, чер бажыңнарының ээлери хөмүр-дашты Кызыл хоорайның хөмүр складындан бир-ийи тонналап садып ап эгелээннер.

Мен база ийи тонна хөмүр-дашты акшам шаа-биле борастап алдым. Ол садып алган хөмүрүм шоолуг кыппас боорга, токпак ыяш-биле согажалап одап турар мен. Хөй-ле ыяш кирер чорду. Бичии болгаш-ла, көзеп чушкуур, ышталыры кончуг. Адаанда дүшкен хүлүн көөрге, өрттенип кыппаан бичии-бичии хөмүрлер боор чорду. Ону катап печкаже киир одап-даа турар мен. Печканы одааш, үргүлчү кадарып көрбес болза, угарлыг газ-даа үнүп болур, ол кижиниң кадыынга аажок хоралыг. Угарлыг газка хораннанган улустуң саны көвүдээнин “Тыва” телеканалга чугаалап, көргүзүп турар. Оларның аразындан бичии-даа, аныяк-даа, улуг-даа кижилер амы-тынындан чарылган таварылгалар база бар.

От салбас үеде хоорай кирип, аъш-чем садып чорааш, чоок таныыр кижилерим-биле кывары багай хөмүр дугайында чугаалажыр мен. Олар база ындыг хөмүр-дашка таварышканнар. Чурттап турар черлери элээн ырак, солагай талакы дачалар, Вавилин ээтпээнде, хоорай иштинде, оон-даа өске черлерде. Бир солун чүве – ындыг хөмүр-даш Хуралдың чамдык специалист ажылдакчыларында база бар болду. Олар ат-сывын адавазын дилээннер.

Кывары багай хөмүр-даш садып алган улус мени аажок чемелеп: “Солун-сеткүүлдерге аажок солун материалдар чырыдып бижиир журналист хиреңде, кывары багай хөмүрге бастырып алган олурар, канчап барган кижи сен?! – деп чемелеп: – Шыдавас эвес сен, кыппас хөмүрнүң чылдагаанын тып, арат-чонуң биске дузалаш. Бис сеңээ идегеп тур бис” – деп аажок-ла болурлар.

Оларның ол чугаазы шын. Шынап-ла, канчап барганым ол, чүве тоовас, журналист болган херээм чүл? Чонумга дузалажыры – хүлээлгем-дир. Шак ындыг бодал-биле бадылергейим кармактап алгаш, сайыт, депутат дарга-бошкалар-биле чугаалажып кириптим.

Эң-не баштай Одаар чүүл болгаш энергетика сайыдының хүлээлгезин түр када күүседип турар Эдуард Кууларга кирдим. Ол оралакчызын кыйгыртып алгаш, мээң-биле эптиг-чөптүг чугааны кылдылар. Айтырыг шын салдынган-дыр деп, Кызыл хоорайның хөмүр складтарынга хөмүр-даштың шынарын хынаар лаборатория тургузарын чугаалап орду. Ооң эргежок чугулазын сайыт айыткан. Э.А. Куулар меңээ ырак көрүштүг, бөдүүн, кижизиг сайыт кылдыр көзүлдү.

Дээди Хуралдың бирги кадында “Чаңгыс демниг Россия” партияның хүлээп алыышкын кабинединге база кирдим. Келген кижилерни Чечена Ондар (координатор) хүлээп ап, оларның айтырыгларының талазы-биле ажылды углап-башкарып орар. Чонну ээлдек көрүжү-биле чылыг-чымчак уткуп алыр Ч.М. Ондар мээң көдүрүп келген айтырыымны кичээнгейлиг дыңнааш, чүнү кылырын, кайнаар баарын айтып, сүмелеп берген.

Мээң киирип келген айтырыымны шиитпирлеп болур дарга депутат Юрий Ооржак болду. Энергетика, тудуг, транспорт болгаш чуртталга-коммунал комитединиң даргазы Ю.К. Ооржак арны чазык, хүлүмзүрүп каап орар эки кижи болган. Мээң тургузуп келген айтырыымны, бичии-даа үзе кирбейн, дыңнап алгаш, кезек ыыт чок олургаш: “Бо айтырыг мооң мурнунда көдүртүнмейн турган, чугула херек айтырыг-дыр. Александр Бойдуевич, эртен бо айтырыгга хамаарылгалыг дарга-бошкаларны келдирип алгаш, сүмележип көрээлиңер” – деп бодалын илеретти. Мен чөшпээрештим.

Эртенинде Тыва Республиканың Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының одаар чүүл килдизиниң начальниги А.А. Дондуп база Кызыл хоорайның мэриязының ажыл-агый департаментизиниң начальниги Н.О. Даңзы олар четкилеп келгеннер. Хуралды депутат Ю.К. Ооржак башкарып эрттирген. Бо чөвүлел хуралга аажок бот-боттарын билчип, тургустунуп келген айтырыгның чугулазын деткип, хөмүрнүң шынарын хынаар лаборатория тургузарын саналдап турганнар.

Түңнели:
1. Кывары багай хөмүр-даш дугайында айтырыг көдүрттүнген, аңаа хамаарылгалыг даргалар деткээн.
2. Кызыл хоорайның хөмүр складтарынга хөмүр-даштың шынарын шинчилээр лабораторияны акшаландырып тургузар. Ол үргүлчү Одаар чүүл яамызының хыналдазынга турар.
3. Дээди Хуралдың Даргазы К.Т. Даваага билдириишкинни чоннуң холунуң үжүү-биле чоруткан.
Ындыг-даа болза, айтырыг ам-даа ажык хевээр арткан.

/ Александр ООРЖАК,
Тываның болгаш Россияның журналистер эвилелдериниң кежигүнү, күш-ажылдың хоочуну.