Дайын-чааже чоруткан оолдарның аваларының сагыжы черле дыш болбас деп бодаар мен. Сагыш-сеткил талазы-биле ол аар чүъктү иелер, бурган өршээп, оолдары дайындан дириг чанып келгиже чүктээр. Аваларның чамдыызы оолдарын манап, сүттүг шайының үстүн оран-таңдызынче чажып, чалбарып орда-ла, чараш, чалыы оолдары дайын шөлүнден дириг келбейн баарга, та кайы хире аар, та чүү хире берге ыйнаан. Ону чүгле авалар боттары билир.
Дайынче өг-бүлениң оолдары шупту аъттанып, оларның ада-иези дың ийилээ артып каан таварылгалар Тываның төөгүзүнде бар. Таңды кожуунга чурттап чораан Чассыгбай биле Көкеек Оюннарның оолдары Ойдупаа, Айыжы, Седип-оол, Хүүлеңмей олар 1943 чылда Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттанып, Совет Эвилелинче халдап келген немец фашистер-биле тулушканнар. Ортун оглу Айыжы Дубно хоорай дээш тулчуушкунга амы-тынындан маадырлыы-биле чарылган. Ойдупаа деп оглу Чөөн Пруссияга чедир тулушкан. Дайынче чоруткан дөрт алышкының үжү дириг чанып келгеннер.
1979 – 89 чылдарда Афганистанга дайын. Анай Балчыровна биле Валерий Ховалыгович Кара-оолдарның оолдары Леонид, Юрий, Шолбан олар шупту афган дайынынга киришкеннер. Бурган өршээп, шупту бүдүн-бүрүн дириг чанып келгеннер.
Амгы үеде хөй тыва оолдар Украинада чоруп турар тускай операцияда киржип турар. Ооң уржуунда оларның чамдыызы амы-тынындан чарылган. Аныяк-чалыы назынында чырык өртемчейден чоруй барган оолдары дээш ажыг-шүжүгнүң хилинчээн чүгле оларның авалары билир.
Авамның кады төрээн дуңмазы Михаил Сундуй Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, эки турачы. “Эки турачы аъттыг эскадрон” деп номну ол бижээн. Ында мындыг одуруглар бар, “Чурукчу даш чонукчузу болган болзумза, паром турган черге арат Оюн Чассыгбайны дөрт оолдары-биле турар кылдыр, а оларның кедээзинде ачазы Көкеекти шаажаңда сүттү ыдамнап чажып турар кылдыр сиилбип каар ийик мен”.
Тываның эрес-дидим оолдары 1941 – 1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга, 1950 – 1953 чылдарда Көрей дайынынга, 1979 – 89 чылдарда афган дайынынга, 1964 – 1975 чылдарда Вьетнам дайынынга, 1994 – 1996 чылдарда Чечен дайынынга, 1999 чылда Сербияга дайынга киришкеннер, амгы үеде Украинада чоруп турар тускай операцияда киржип турар. Оолдарын манап турган, амгы үеде манап турар авалар дээрге база маадыр мөзү-бүдүштүг кижилер-дир.
Солдаттарның аваларынга тураскаалды Тывага тургузар үе келген деп бодаар мен. Ону каяа тургузуп болурун эки турачы дайынчы өгбевис Михаил Сундуй “Эки турачы аъттыг эскадрон” номунда айтып каан – “паром турган черге”. Бо сөстерни өгбевистиң чагыы деп хүлээп көөр ужурлуг бис. Паром турган черни төөгү чуруктарындан чиге тодарадып ап болур.
Чурттап чоруур кежиивис дээш аваларга тураскаалды тургузаалы, тыва чонум.
Нина Куулар, Баян-Тала.