Массалыг информация чепсектериниң адырындан “Шын” солун-биле харылзаам бо чылын 45 чыл болуп турар.
Сезен чылдарда төрээн суурумда Кочетов ортумак школазынга күш-культура башкылап тургаш, ооң соонда «Коммунизмниң херели» совхозка спорт талазы-биле инструкторлап, база ВЛКСМ секретарынга ажылдап турар үелеримден эгелээн мен. Бөгүнге дээр Тываның солуннарынга материалдар бижиир ажылым уламчылап турар. Эң-не баштай 1980 чылда «Шын», «Тываның аныяктары» солуннарга статьяларны бижип эгеледим. Ооң соонда 1981 чылдың июль 1-де Таңды кожуунга «Красное знамя» деп орус дыл кырынга солун үнүп эгелээн, амгы ады – «Таңды-Уула». Үндезилекчилери: Тыва Республиканың парлалга херектериниң талазы-биле күрүне комитеди, Таңды, Чеди-Хөл кожууннарның удуртулгазы. 1992 чылда «Красное знамя» солунну «Таңды-Уула» кылдыр эде адаан. Солуннуң редакторлары С.М.-Х. Оюн, К.О. Сонам-Байыр суглар- биле быжыг харылзааны тудуп, олар меңээ районнуң ажыл-амыдыралының дугайында материалдарны бижиирин сүмелеп, солун ажылының чажыттарынга өөредип турган. Олар мени, журналист эвес кижини, солуннуң белен эвес ажылынга өөредип каан.
Оон эгелээш-ле республика, район солуннарынга янзы-бүрү материалдарны бижип чоруур мен. Колдуунда-ла аныяк-өскенче угланган, оларның өөредилге, ажыл-ишке, спортка, культурага бердингенин мактап бижиир чаңчылдыг мен. Аныяк-өскен кижизидилгезинге салдарлыг төөгүлүг улуг ужур-уткалыг хемчеглерни эрттирип турганынга хамаарыштыр материалдарны хөйү-биле бижип чордум. Оон аңгыда эки ажылдап, чурттап чоруур үлегерлиг улуг назылыг кижилерни, оларның аразында бөдүүн ажылчыннар – кадарчылар, саанчылар, хой кыргыкчылары, трактористер, чолаачылар, тудугжулар, организацияларда техниктиг персонал, таңныылдар, одакчылар дээш шуптузун бижиир мен. Эртем-билиглиг кижилер – башкылар, эмчилер, кожуундан үнген Тываның алдарлыг артистери, спортчулар, эртем ажылдакчылары, көдээ ажыл-агыйга хамаарылгалыг даргалар база кожуун, суму даргалары – шуптузу мээң материалдарым маадырлары болур. Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруу болгаш хоойлу-дүрүм хандырылгазын, корум-чурумну сагыырының болгаш чавырылдырарының дугайында эрге-хоойлу актыларынга үндезилээн ажылдарны чоруткан дугайында база үргүлчү бижип турар мен.
Бижип турар статьяларымга бодумнуң билиглеримни болгаш дуржулгамны номчукчулар-биле үлежип чоруур мен. Солунга бижээн материалдары дээш гонорарын төлеп бээр магалыг үелер база турган. Штаттан дашкаар корреспондент кылдыр ажылдап турган мен.
Солунга үндүрүп турган материалдарымның кол-колун таныштырарга мындыг:
- Таңды кожуунумнуң төөгүзү, чурттакчыларының дугайында;
- Таңды кожууннуң агаар-бойдузун, оът-сигенин, арга-арыын, тайга-сынын, кат-чимизин, аң-меңин, куштарын, суглар-хемнерин, хөлдерин дээш оон-даа өске;
- Таңды деп аттың төөгүзү;
- Үндезин чурттакчылары Оюн чонунуң кайыын укталганы, чурттап чораан черлери;
- Кожууннуң девискээринге скиф, гуннар, түрктер, уйгурлар, кыргыстар, Чиңгис-Хаан, алдын-хаан база джунгарлар, манчы-кыдаттар дугайында база оларның базырыктарының, хөөрлеринииң дугайында;
- Оюннарның тыва араттар-биле кады национал-хосталгалыг демисели;
- Тывага манчы-кыдаттарның салгалын узуткааны болгаш Россияның протекторадын тургускан үезинде киржилгези;
- Тывага Хамааты дайынынга киржилгези (Кызыл хоорайга, Хемчик кожууннуң 1919 чылда ак орустарга удур тура халышкан араттарга Оюн чонунуң дузалажып турганы, Оттук-Даш, Тарлашкын тулчуушкуннары);
- ТАР-ны тургузарынга Суг-Бажынга Оюннарның киржилгези;
- Ада-чурттуң Улуг дайынынга, Көрей, Афган, Чечен дайыннарынга база ТШО-га Таңды кожууннуң чурттакчыларының киржилгези;
- Таңды кожууннуң социалистиг Күш-ажылдың маадырларының база маадыр иелериниң дугайында.
Солуннарга бижээн материалдарым Кызылдың ном үндүрер черинге үнген номнарже база кирип турган.
«Таңды – мой благодатный край», «Таңды дугайында ырылар чыындызы», «Таңды кожуунга чурттап чораан болгаш Оюн уктуг өгбелеримниң маадырлыг чоруу», «Тывага хамааты дайыны – Тыва Иван Сусанин», «Полковниктиң сактыышкыны», «Сургуул чылдар» дээш база хөй шүлүктер чыындылары парлаттынган.
Солуннарга бижээн статьяларым дээш Тыва Республиканың Парлалга болгаш информация талазы-биле Күрүне комитединиң, Тыва Республиканың Культура, кино болгаш туризм яамызының, Тыва Республиканың Культура яамызының шаңналдарын аңгы-аңгы чылдарда ап, «Культура болгаш уран чүүлдүң хүндүлүг хоочуну» деп атка чединдим. "Чонар-даш бийир" деп журналистерниң он тос дугаар республика мөөрейиниң дипломантызы болганым соонда, ийи дугаар база ол шаңналды алган мен. Спортту сайзырадырынга улуг үлүүмнү кииргени дээш «Тыва Республиканың күш-культура болгаш спорттуң тергиини» атты база меңээ тывыскан.
Мынчалдыр-ла «Шын» солунум-биле 45 чыл дургузунда харылзаам үспейн, чонумга, номчукчуларымга, бараан болуп чоруур мен.
Сергей Оюн, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21