«Чаа орук» солуннуң кол редактору, Россияның Журналистер эвилелиниң, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Вячеслав МОНГУШТУҢ төөгүлүг сактыышкыннары.
Тываның күрүне архивинден «Ленин оруу» солуннуң үндезилеттингенин, ооң баштайгы редактору кым турганын, кандыг материалдар аңаа чырыттынып турганын сонуургаар сорулгалыг барып чордум. Тыва парлалганың төөгүзүнден азы баштайгы медээлерден хуумда билип турарым-биле алырга, баштайгы редакторларның бирээзи Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүң. «Контр» деп буруудаттырганының салдары ийикпе, 1943 чылдан бээр үнүп эгелээн солуннуң баштайгы үндүрген дугаарлары тывылбаан. Идам-Сүрүңнүң дугайында материалды «Улуг-Хем» сеткүүлдүң 2007 чылдың 3–4 дугаарлыг үндүрүлгезинге парлаан. Монгуш Ыдыраановичиниң дугайында өске-даа материалдарны парлалгадан, Хөндергей ортумак школазының башкыларының эртем-практиктиг конференцияларга кылып турган илеткелдеринден-даа чоокку чылдарда номчаан мен.
Оон дараазында төөгүлүг барымдааларны билип алыр аргалыг болдум. Архив документилеринден билдингени мындыг: 1948–1950 чылдарда үнүп турган «Ленинчи орук» солуннуң 93 саазында көктеп каан үндүрүлгелерин сонуургап номчудум.
«Ленинчи орук» солуннуң 1948 чылдың май 27-де үндүрген дугаарында «Бедик дүжүт дээш демиселдиң түңнелинде» деп материалда Хөндергей сумузунда Чодураалыг МЧАЭ-ниң чедиишкиннериниң дугайында Ондар Төгүс бижээн. «Ленинчи орук» солуннуң 2 (268) дугаар үндүрүлгезиниң харыысалгалыг редактору А. Дамба-Сүрүң, а 1948 чылдың июль 29-та, 25 дугаарлыг үндүрүлгезиниң редактору С. Хапылак турган. 1950 чылдың январь 17-де үнген 3–4 (348) дугаарлыг солуннуң бирги арнында «1950 чылдың март 12-де ССРЭ-ниң Дээди Совединге соңгулдалар чорударының хүнү. Ол төөгүлүг хүнде ажыл-агый талазы-биле чедиишкинниг ужуражыры дээш күштерни каш дакпыр улгаттыраалыңар!» деп кыйгы-биле эгелээн үндүрүлгениң харыысалгалыг редактору Күжүгет Серээевич Шойгу.
Чижээлээрге, февраль 9-та үндүрген 11 дугаар солуннуң «Кожуун эргелелдериниң даргаларынга чагаа деп эгеде «Коминтерниң чоокку үелерде сорулгалары» деп материалды, партияның ХVII cъездизиниң 4 ажылчын хүнүнден медээлерни парлаан. Февраль 27-де үнген солуннуң бирги арнында «Чазактың шиитпирлеринге массаларның коллективтиг организакчызы» деп, Биче Хуралдың даргазы Т. Хемчик-оолдуң көдээ бижикчилер следунга чугаазын кииргени солунчуларның ажыл-ижин ынчан безин үнелеп турганын херечилээр. «Партияның ХVII съездизи – тиилекчилерниң съездизи» деп эге-биле `«Сталинчи эпоха — социализмниң улуг тиилелгелериниң эпохазы» деп чүүлдү ол-ла үндүрүлгениң ийиги арнында белеткээн. Солуннуң 3-кү арнында республиканың часкы хову ажылдарынга белеткелин бижээни ынчангы үеде хову ажылдарынче кол кичээнгейни угландырып турганын бадыткаар.
1978 чылда Чадаананың Культура бажыңынга «Ленинчи орук» солунну катап үндүрүп эгелээнде бирги редактору Биин-оол Седен-Хуурак ажылдап эгелээнин школачы турган болгаш билир мен. Монгуш Севээн, Василий Очур-оол, Монгуш Дугуржап олар редакция талазынга, типографияга хөй аныяктарның ажылдап турганын Чадаананың Пионерлер бажыңынга «Аныяк корреспондент» деп бөлгүмге барып эгелээш, башкывыс Олег Шүңнейниң экскурсиязының соонда, билип алдывыс. Оон эгелээш, шүлүктер, чечен чугаалар, школачы эш-өөрүвүс, башкыларывыс болгаш клазывыстың ажыл-херектери, спортчу чедиишкиннер болгаш пионержи отряд, звенонуң ажыл-чорудулгазының дугайында материалдарны солунга чырыдып эгелээн. «Чадаананың чадаганы» чечен чогаал бөлгүмүнүң ажылынга барып, чогаал, шүлүк бижииринге сундулуг, онзагай кижилерни таныыр апарган бис. Оларга Аракчаа Ондар, Саая Таспай, Александр Шагжы, аныяк чурукчулар Дмитрий Донгак, Сергей Монгуш, Сүт-Хөлден бижикчилер Бораш Ондар, Каң-оол Ондар, Чаң-оол Ондар, Чадаанадан Бугажык Монгуш, Арагачы Донгак, Шойдар Дүвендей дээш өске-даа көдээ бижикчилер хамааржыр. Шүлүк, чечен чугаа, солунга материал бижиптерге, ынчан почта дамчыштыр гонорарны дораан төлеп бээр турганы магалыг.
Чадаананың 1 дугаар ортумак школазын 1982 чылда доосканым соонда, тускай ортумак мергежилди чедип алгаш, өскен суурум Хайыраканга «Дөргүн» сүт-бараан фермазының бригадири болуп ажылдап турумда, совхозтуң комсомол секретары Клара Холаевна Ондар мени: “Районнуң комсомол комитединге барып көрүңерем, дыка хереглеп турар!” — диген. Ынчан комсомол комитединиң бирги секретары Николай Калчан-оолович Сат, ийиги секретарь Вячеслав Бавууевич Яндай-оол, инструкторлар Алдын Дилгижекович Монгуш, Михаил Кавыш-оолович Куулар байыр чедиргеш, меңээ комсомолчу путёвканы тывыскаш, «Ленинчи орук» солуннуң редакциязынче чорудупканнар.
Кол редактор Биче-оол Арбас-Сатович Донгактың өрээлинге кирип кээримге, сүрээденчии кончуг. Хол тутчуп мендилешкеш, арнынче дорт көрүп, келген херээмниң ужурун чугааладым. Ол мээң тутсуп берген документилеримни көргеш, редакцияның болгаш типографияның ажылдакчылары-биле таныштырып каарын дужааган. Коридорнуң оң талазында бирги өрээлге кирип кээривиске, солагай талакы столда Монгуш Севээн солуннуң көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи, өске талазында Василий Очур-оол – редакторнуң оралакчызы, харыысалгалыг секретарь, оларны «Аныяк корреспондент» бөлгүмге барып эгелээш, танып алган болгаш билир болдум. Дараазында өрээлдиң ээлери – чагаа килдизиниң эргелекчизи Зинаида Куулар, бухгалтер Тамара Карашаева. Улаштыр партия килдизи, эргелекчизи Монгуш Борбак-оолович Көжелдей, корректорлар болгаш, секретарь өрээлинде Светлана Очур-оол, Анисья Монгуш олар-биле таныштым. Типография талазында солун парлаар, саазын кезер машиналар, чыскаакчыларның тускай столу, өске өрээлде линотип машиналары шылырткайндыр ажылдап турлар. Хайыракан чурттуг хол-биле өрүкчү-чыскаакчы Зинаида Ондарны, линотипист Любовь Ондарны көргеш, аажок өөрээн мен. Парлакчы Анатолий Ондар типографияда парлаар, саазын кезер, линотип машиналары эптээр эдикчи, ажыглап каапкан коргулчуннар эзилдирер Артем Колхозбай, фотокорреспондент Чойган-оол Түлүш оларны ооң соонда билип алган мен.
Көдээ ажыл-агый килдизинге дуржулгалыг хоочун журналист Монгуш Севээнниң удуртулгазы-биле ажылдап эгелээш, материалдарны канчаар бижиирин айтырып ап турар мен. Мурнуку чүүлдү, очеркти, репортажты, чурумалды, медээлерни, калбак материалдарны бижиириниң чурумун дес-дараалашкак кылдыр айтып берген, бодунуң арга-сүмезин кадар турган. Монгуш Дойнаевич кажан-даа мени аттынып, чемелеп көрбээн, аңаа бодаарга, харыысалгалыг секретарь Василий Кечиловичиден, кол редактор Биче-оол Арбас-Сатовичиден аажок сестир турган мен. Чогаадыкчы сургакчылаашкынче үнген санымда-ла, бижиир дээн темамны калбартыр дээш, факт-барымдааларны улам-на касканнаарын сүмелээр чораан. Ажылдап чорааш, кандыг-даа кижилерге дужуп, солунга интервьюлар, очерктер, медээлер, калбак материалдар белеткээр дээш, уйгу чок дүнелерни эрттирип, ажыл-шагын барымдаалавайн, үре-түңнелдиг ажылдааным хилис барбаан: ТР-ниң Чазааның Хүндүлел бижии-биле шаңнаттым, бо төөгүлүг 2023 чылда чырыкче 80 чыл дургузунда үнүп, чоннуң ажыл-амыдыралын чырыдып келген «Чаа орук» солуннуң кол редактору албан-хүлээлгени күүседип, чонумнуң, тургузукчу-деткикчивис Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының, номчукчуларның нүүрү дээш бараан болуп чоруурум аас-кежик болур .
1984 чылдың ноябрьдан бо хүннерге чедир ниитилелдиң, чурттуң амыдыралынга, харын-даа бодумнуң амы-хуумда чуртталгамга өскерлиишкиннер хөй болган. «Ленинчи орук», «Шын», «Тыва Республика», «Эне сөзү» солуннарга аңгы-аңгы чылдарда ажылдазымза-даа, катап-ла 2006 чылдан эгелеп «Чаа орук» солунга, төрээн чер-чуртумга дедир чанып келгеш, үр чылдарда кол редакторлап ажылдап чораан К.Э. Тувак-биле кады ажылдадывыс. Каадыр-оол Эрес-ооловичиниң мурнунда К.алдар-оол Комбуевич Куулар база-ла кадыг-берге, акша-шалың үнмес чылдарда кол редакторлап турган.
Көдээ бижикчилер Оолак Кара-Сал, Шойдар Дүвендей, Арагачы Донгак, дуржулгалыг редакторувус Каадыр-оол Тувак чайлыг, хостуг үезинде редакцияга келгеш, солунга үнген материалдарга хамаарыштыр санал-оналын киирип, боттарының арга-сүмезин чоокка чедир кадып турганнар. Оларның хөй кезии амгы үеде чырык черде чок. Бо хоочуннар тыва езу-чаңчылдарны нептередиринге Монгуш Кенин-Лопсанның, Чүлдүм Чаптың, Черлиг-оол Кууларның болгаш өске-даа тыва чогаалчыларның ажылдарын үе-үелеп парлаарын, тыва дыл, тыва чогаалдың чидип болур айыылын оваарып, кижизидилге ажылын хөйү-биле суртаалдаарындан бээр айтырыгларны көдүрүп, саналдап турганнар.
«Чаа орук» солуннуң үндүрүлгезин чаа негелделерге дүүштүр парлап, үндүрүлге санынга эрге-хоойлу актылары, тус чер чагыргаларының доктаал-саавыр шиитпирлерин, хүннүң чугула медээлерин, репортажтарны, Тываның, Чөөн-Хемчиктиң, Россияның, делегейниң байдалынга хамаарышкан төөгү барымдаалыг материалдарны парлап, чырыкче солунну неделяның четвергте үндүрүп турар.
Солун ажылы – чогаадыкчы коллективтиң ажылы деп бодум хуумда санап чоруур мен. Кол редактордан аңгыда, харыысалгалыг секретарь, корреспондентилер, дизайнер-каастакчы, компьютерге өрүкчү, корректор, орус, тыва дылды эки билир очулдурукчу кандыг-даа редакцияның чогаадыкчы коллективинге ажылдаар ужурлуг. Каш чылдар бурунгаар Тываның аңгы-аңгы булуңнарында үнүп турар муниципалдыг районнар солуннарының ажылдакчыларын Информатизация болгаш харылзаа яамызын дамчыштыр өөредип, Тываның ынчангы Баштыңы – Чазааның Даргазы Ш.В. Кара-оолдуң киржилгези-биле «Редакторлар клувунуң» хуралдарын, профессионал билиг бедидер кичээлдерни Москвадан Владимир Скоробогатьконуң киржилгези-биле парлалга чепсектери солун, номнар болгаш сеткүүлдер каасталгазының талазы-биле өөредилгени, өске-даа хоорайлардан аалчыларның киржилгези-биле семинарларны эрттирип турган.
«Чаа орук» солун редакциязынга кол редактор кылдыр 2012 чылдың апрель 26-да томуйлаттым. Аңаа барык он бир чыл ажылдааш, чогаадыкчы чедиишкиннерлиг болганымны чүнүң-даа мурнунда демдеглексээн мен. 2014–2015 чылдарда бурун Даа кожуун – 250, Бээзи кожуун 260 чылдаан байырлалдарын демдеглеп турар чылда, ТГШИ-ниң эртемденнериниң организастап эрттирген эртем-практиктиг конференцияларынга, Ю.Л. Аранчынга тураскааткан номчулгаларга, шинчилел ажылдары чорудар сорулгалыг Чөөн-Хемчик девискээринде төөгүлүг черлерже баар үнүүшкүннерге киржип турдум. Түңнелинде, Тываның күрүне архивиниң ажылдакчыларының болгаш Зоя Кертик-ооловнаның удурткан чогаадыкчы бөлүүнүң кежигүнү болуп, «Даа кожуун 250 – Төөгү барымдааларында» деп номну, ол-ла авторлар каттышкаш, чүгле ийиги номну үндүрер бөлүкке Хонук-оол Доржуевич киржип, удуртукчузунга кожуун чагыргазының даргазы Байбек Надаажапович Монгуш дилээрге, «Даа кожуун 250» фото-чуруктарлыг номну чырыкче үндүрер аргалыг болдувус. «Төөгүже хая көрнүп, келир үеже» деп, ТГШИ-ниң ажылдакчылары-биле чөөн-хемчикчилерниң төөгүлүг өгбелериниң дугайында калбак номчукчуларга үшкү номнуң даштыкы каасталгазын кылыр аас-кежиктиг болдум. Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазынга, М. Мерген-Херел аттыг Культура бажыңынга болгаш Чадаананың Алдыы хүрээзинге ужуражылгалар үезинде чыгдынган байлак материалдарлыг ном чүве.
2015 чылда массалыг информация болгаш коммуникациялар адырынга «Информацияның тергиин төлевилели» деп Тыва Республиканың кожууннарының, хоорайларының инвестиция болгаш туризм талазы-биле төлевилелдерин боттандыргаш, Тываның Баштыңының грантызынга «Чаа орук» солуннуң редакциязы төлептиг болган.
«Чадаана – Чөөн-Хемчик» деп бөлүк номнар чыындызын белеткээр дээш баштайгы ажылды төрээн суурум Хайыраканга тураскаадыр деп шиитпирлээн мен. Ынчангаш 2020 чылда бүгү делегейге нептерээн хамчыктыг аарыгның уржуундан кижи болганы ниитилелден аңгыланып, бот-тускайлаң ырактан ажылдаар апарган үени бодумга таарымчалыг ажыглап, Кызылга, Тываның күрүне типографиязынга «Хайыракан: Төрээн суурум кижилери» деп 100 экземпляр номну парладып, чырыкче үндүрген мен.
Ийиги салдынган сорулга – Төрээн черивис Чадаана. Тываның онзагай каас, төөгүлүг чери. Ыдыктыг Алдыы, Үстүү хүрээлерлиг хоорайга, байлактыг чуртувуска ноян-бег уксаалыг, хөй талалыг салым-чаяанныг ада-өгбелеривис адаанныг оюннарның бирээзи – аът чарыштарын төөгү шагдан бээр Бора-Хөлге, Бора-Булакка эрттирип чорааннар. Амгы салгалдары, бис, Чөөн-Хемчиктиң аныяктары, удуртукчулары 1993 чылдан бээр эрттирип эгелээн. Эгелекчилери Хайыракан чурттуг чылгы малга, аътка ынак бөдүүн чылгычылар, кадарчылар, ус-шевер дарганнар. Аът чарыштарының дугайында барымдааларны, чуруктарны шала орайтадыр, 2006–2008 чылдарда чыып эгелээш, хүн бүрүде, дүне-даа парлап, 2018 чылга чедир эдип-чазап, редакторлап тургаш, ном үндүрер сорулга салдым. Күзелимни 2021 чылда боттандырдым. «Наадым, байырларга эрткен аъттар» деп ак-кара, өңнүг чуруктар-биле каастаан ном чырыкче үнүп келген.
2023 чылдың эгезинде ада-ием, эш-өөрүм, башкыларым, суурумнуң ажыл-ишчи чонунуң ажыл-амыдыралын чырыткан амы-хууда уран-чечен «Чуртталгадан халбактаныг» деп номумну чырыкче парлаттым. Ийиги кварталда парлалга ажылынга ажылдааш, дыка хөй эш-өөрлерни тып, чаңгыс сорулга – солунну номчукчуларга чедирер дээш ажылдап чораан кол редакторлар, журналистер, корреспондентилерниң чырыткылыг адынга тураскаадып, «Көрүнчүктүң бузундулары» деп уран-чечен номну үндүргеним – чогаадыкчы чедиишкиним болур.
«Ленинчи орук» солунну 1993 чылдың январь 1-ден эгелеп «Чаа орук» солун кылдыр Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл болгаш Өвүр кожууннарның чагыргалары, Тыва Республиканың Парлалга болгаш информация талазы-биле күрүне комитединиң болгаш «Чаа орук» солуннуң редакция коллективиниң шиитпири-биле эде адаан.
Тываның билдингир күрүне ажылдакчылары Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүң, Александр Чаш-оолович Тамба-Сүрүң, Күжүгет Серээевич Шойгу, Монгуш Дойнаевич Севен, Василий Кечилович Очур-оол 1943 чылдан бээр аңгы-аңгы чылдарда «Ленинчи орук» солуннуң кол редакторлары болуп ажылдап турганнар.
Редакцияга килдис эргелекчизи, корреспондент-даа кылдыр ажылдааннарга Константин Хаяң-оол, Александр Монгуш, Ондар Аракчаа, Арагачы Донгак, Байыр-оол Монгуш, Виктор Ховалыг, Дагба Ховалыг, Дадар-оол Монгуш, Шаңгыр-оол Куулар, Хожур-оол Монгуш, Саая Таспай, Шаалый Монгуш, Михаил Монгуш, Доржу Монгуш, Экер-оол Кечил-оол, Түлүш Карыма, Мерген-Херел Монгуш, Ооржак Дииспей, Дагба Ховалыг, Ольга Салчак, Калдар-оол Куулар, чурукчулар Сергей Монгуш, Дмитрий Саая, шыдыраачы Аян-оол Дүлүш, Вячеслав Монгуш, Екатерина Сат, Алдын-кыс Долаан, типографияга Виктор Тувак, Артем Колхозбай, Начын-Даваа Донгак, Надежда Түлүш, Татьяна Монгуш, Светлана Очур-оол, Анисья Монгуш, Марта Донгак, Роза Пирлей, Айсана Монгуш дээш өске-даа редакция, типография талазындан ажылдакчыларны чоргаарал-биле адап болур.
«Ленинчи орук» солундан «Чаа орук» солунга кол редакторлар кылдыр ажылдааннарның аңгы-аңгы чылдарда даңзызын бижээн булуң-самбыраны Чадаанада Монгуш Буян-Бадыргы аттыг Тываның национал музейиниң самбыразындан бир-ле чылын тып алган мен. Тываның чырык угаанныг, төлептиг оолдарының бирээзи Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүңнүң ады кирбейн барганы политиктиг хоругдал репрессияга таварышканы.
Каадыр-оол Тувак кол редакторлап ажылдап турда, Кызылга чурттап, ажылдап чораан болгаш материалдарны чагаа дамчыштыр чорудуп берип турган мен. Тозан чылдар төнчүледир, 2000 чылдарның эгезинде, ында-хаая Каадыр-оол Эрес-ооловичиниң сүмелээни-биле чартык чыл-даа үеде, акша-шалың доктаамал үнмес кадыг-берге чылдарда-даа корреспондент, харыысалгалыг секретарь-даа кылдыр ажылдап турдум. 2006 чылдан бээр күш-ажылчы намдарымны эгелээн солунумга корреспондент албан-хүлээлгеден, чоорту катап-ла редакторнуң оралакчызы, харыысалгалыг секретарьлап-даа ажылдаан чылдарым бар. Бо даңзыда киирген кол редакторлардан эгин-кожа Монгуш Севен, Василий Очур-оол, Биче-оол Донгак, Каадыр-оол Тувак олар-биле «Ленинчи оруктан», «Чаа орукка» чедир кады ажылдадым.
«Ленинчи оруктан» «чалгыннангаш», 1988–1992 чылдарда «Шын» солуннуң «школазының» шыңгыы шылгалдазын В.С. Шаравии, А.С. Дембирел, К.К. Сат, А.Х. Аир, М.К. Калчан, М.Ч. Топчаа, С.Д. Маады, М.О. Өлзей-оол, С.К. Хертек, Т.П. Хертек, К.-К.К. Чооду, С.С. Чооду, В.О. Куулар, Д.Н. Салчак, А.Х-О. Ховалыг, Ш.А. Доржу, Ш.М. Суваң, Н.Л. Дажинмай оларның болгаш өскелерниң-даа байлак арга-дуржулгазынга даянып, ажыктыг арга-сүмелерин дыңнап чорааш, Тыва чуртумнуң девискээриниң хөй кезиинге олар-биле кады чедип, сургакчылааш, чоннуң аразындан эң-не билдингир күрүне ажылдакчылары, уран чүүлдүң тергииннери – артистер, ыраажылар, башкылар, эртемденнер, спортчулар болгаш өске-даа мергежилдиг кижилер дугайында материалдарны парлалгага чырыдып бижип чорааным – аксым кежии.