Солуннар, номнар арыннарын ажып ора...

Шылаг билбес ажыл-ишке деткимче боор,
"Шын" солун кажан кээрин манай бээр бис.
Шынын сөглээр төрээн дылым ында сиңген
Шыдал-күштү “Шыным” меңээ сөңнеп чоруур.
Автор.

Хайыралыг ыдыывыс – тыва дылды мөңгежидээл

Кижиниң сагыш-сеткилинге көрген, дыңнаан, номчаан чүүлдерден (материалдардан) бодунуң төрээн дылын ажыглаар эргени биске Россияның чоннарының дылдарының дугайында орус, тыва болгаш өске-даа дылдарга чугаалап болурун хоойлуда магадылаан болгай. Тыва дыл дег хайыралыг ыдыывыс кайда боор. Тыва биле орус дылдарның эргези дең-даа болза, Тывадан дашкаар тыва дылга төрелдешкек дылдыг чоннар-биле чугаалажыр эргени тыва дылывыс берип турар. Ынчангаш тыва дылга чугаалажып тура, орус-тыва сөстер-биле “хойтпактап” чугаалай бээр таварылгалар турар. Орустаан болза, чүгле орус дыл кырынга арыг чугаалажыр херек. Бир болган таварылга. Тыва кижи тывалап чугаалап тура: “Тыва Республиканың Правительствозунуң решениези-биле үндүрген доктаал-дыр бо”. Мында хажыдыышкын улуг-даа болза, “Чазактың шиитпири-биле” деп сөстер бар-ла болгай.

Эртемден Цэцэгдарь Уламсуренгийниң “Образы фольклора и речи Кобдоских тувинцев” деп номунда “Кобдо аймактың аныяк-өскенниң хөй кезии боттарының төрээн дылын чидирипкен. Ооң чылдагааны-биле тываларга санаттынмайн турар дугайында бижип турар. Бистиң амгы Тывавыста чүгле орус дыл кырынга чугаалап турар аныяк-өскен чок деп болбас.

“Тыва дылывыс чидер болза, тыва деп адывыс чидер” – деп, РФ-тиң Улус өөредилгезиниң хүндүлүг башкызы Чылбак Монгуштуң “Шын” солунда бижип турары чөптүг:
Тынгарыкчы, чемгерикчи
Тыным болган тыва дылым.
Тыва чугаа чуртувуска
Дыңналбастап, читпезин дээш,
Ажы-төлге дылывысты
Албан-биле өөредиили.

Үстүнде одуругларда ол чонунга, чуртунга ынакшылын илередип бижип турар.

Тыва чуртувуста тыва дыл өгбелеривистиң үе-шаандан бээр эртине болур дылывысты салгалдарынга арттырып каан өнчүвүс болгай. Амгы үеде тыва дылды кадагалап, уламчылап, хөгжүдүп чоруур кижилер хөй.
Хоочун коктуг дээр болгай. Чооду Кара-Күскениң “Тывызыксыг тывалар бис” деп номунда мынчаар бижип турар:

Төрээн черим, дылым, бижиим
Дөгерези тыва чүве.
Дөзүм-угум ындыг боорга,
Тывамга мен чүдүп чор мен.
Тывалап каан мыя ном-даа
Тывазыраан бадыткалым.

“Солун улузу солун улус” деп эгелиг материалды улуг сонуургал-биле номчуп, дараазында өске эгелерни номчудум.
2023 чылда “Шын” солуннуң арынынга (март 8) шүлүкчү салым-чаяанныг Нина Эртинениң “Төрээн Тывам” деп шүлүү парлалгага үнүп келген:

Өгбелерниң бурун шагдан дамчытканы
Өндүр чечек ыяңгылыг тыва дылдыг.
Салгал дамчаан сыгыт-хөөмей эртинелиг,
Чаагай мерген чаңчылдарлыг,
Тыва чуртум.
Сеткил-хөңнүм чоргаар ыры
Сергек-омаам, сүзүүм – Тыва.

Нина Эртине – төрээн черин алдаржыдып, алгап-йөрээн, тускай үннүг шүлүкчүлерниң бирээзи. Ооң шүлүктеринде тускайлаң аргалар хөй дээрзи илдең, делегейже көрүжү делгем.

Мөңгүннелген удазын дег,
Мөөрүктерден ыяңгылыг ырлап баткан.
Кышкы хары алмаз чайыр ховуларлыг,
Хыраа ожуу чайынналган чойган, пөштүг.

Ылап-ла, сагыш-сеткилге деңнелгелер киирип турары, магалыг болгаш каракка чуруттунуп келир: “удазын дег”, “ыяңгылыг”, “алмаз чайыр ховуларлыг” дээрге-ле, тода, чараш билдинип кээр кылдыр уран-чечен бижип турар. Нина Түлүшовна ам-даа улам өзүлделиг, тывынгыр бижиирин”Шын” солун дамчыштыр күзеп каалыңар. Тыва дылывыс улам-на хөгжүзүн, мөңгежидээлиңер!

/ Б.И. ДЕЛЕГ-ООЛ,
күш-ажылдың хоочуну, РФ-тиң Өөредилгезиниң тергиини, Тываның ЧЭ-ниң кежигүнү.
Бай-Тал суур, Бай-Тайга.

"Шын" №30 2023 чылдың апрель 26