Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан. Өг-бүле чылының кол сорулгалары — өг-бүлеге ажы-төлдүң төрүттүнеринге болгаш доругуп өзеринге таарымчалыг байдалдарны тургузары, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни болгаш оларның салгалдарын деткиири, хөй ажы-төлдүг болурун эки чаңчыл кылдыр нептередири.
Өг-бүлелерге социал болгаш моральдыг дузаны чедирер, эң ылаңгыя хөй ажы-төлдүг, амыдырал-чуртталгага кызымак ада-иелерни деткиир талазы-биле хемчеглерни Чөөн-Хемчик кожуунда тус чер эрге-чагыргалары, социал албан черлери болгаш хөй-ниити организациялары үргүлчү чорудуп келген.
Аныяк өг-бүлелерге чаштар улам немежип төрүттүнеринге, уруг-дарыгның доругуп өзеринге таарымчалыг байдалдарны тургузар талазы-биле ажыл Чөөн-Хемчик кожуунда чылдан чылче багай эвес түңнелдерлиг боттанып келген. 2023 чылда Чыраа-Бажы суурда эмчи лабораториязы, Хөндергей, Чыргакы, Баян-Тала суурларда фельдшер-акушер пунктулары туттунган. 2024 чылдың апрельде Баян-Таланың фельдшер- акушер пунктузу байырлыг байдалга ажыттынган. Пунктунуң божудулга салбырынга 1698 сая 373 муң рубль өртектиг, амгы үениң медицина негелделеринге дүгжүр дериг-херекселди садып берген.
Чаа төрүттүнген чаштарны ажаап-карактаарынга эптиг, реанимация кылырынга эргежок чугула, бүрүнү-биле дериттинген медицина дериг-херекселин кожууннар аразының Чөөн-Хемчик эмнелгезинге тургускан.
Аваларның болгаш чаштарның кадыының камгалалынче угланган ындыг хемчеглер ажы-төлдүң хөй төрүттүнеринге, оларның каң кадык өзеринге эки салдарлыг болуру чугаажок.
Аныяк өг-бүлелерни чурттаар бажың-балгат-биле хандырары Өг-бүле чылының сорулгаларының бирээзи. «Аныяк өг-бүле» деп федералдыг программа-биле 2024 чылда Чадаана хоорайның 3 аныяк өг-бүлези чуртталга бажыңы тудуп алырынга дузаламчы акшалыг сертификаттарны алган. Чуртталга бажыңының тудуунга херек чарыгдалдарның 30 хуузун төлевилелдиң киржикчилери хамаатылар боттарындан үндүрер.
Чөөн-Хемчик кожуунда бажың ээлчээнде 393 өскүс болгаш азырал-хайгаарал чок уруглар турар. 2024 чылда кожуунга ниитизи-биле 10 бажың туттунар. Оларның сезин Чадаана хоорайга, а ийизин Хайыракан сумузунга тудар.
“Өөредилге” национал төлевилелдиң акша-хөреңгизи-биле Чадаана хоорайда 616 олуттуг чаа школа тудуу 2023 чылда эгелээн. Школаны Сергей Уюсовтуң удуртканы «Восток» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилели тудуп турар. Чадаана хоорай чагыргазы школа тудуунга 45776 дөрбелчин метр черни аңгылап берип, черниң документилерин шуптузун аайлап кылган. Школаның тудуунга күрүнеден 607 сая 991 муң 515 рубльди чарыгдаар. Тудугну ажыглалче киирер хуусаазы 2024 чылдың ноябрь 30-ниң хүнү.
Чаа школага уругларның өөрениринге таарымчалыг байдалдар бүрүн тургустунар. Күш-культура кичээлдери эрттирер ийи аңгы спорт залдыг, хары угда 180 уругну чемгериптер столоваялыг, чылыг болгаш чырык класстарлыг, эртемнер аайы-биле лабораторияларлыг, эмчи пунктулуг өөредилге чери болур. Чаа туттунган школага колдуунда Чадаана хоорайның 2 дугаар ортумак школазының өөреникчилери өөренип кирерлер. Амгы үеде бо школада 536 өөреникчи өөренип турар.
«Өөредилгениң сайзыралы» деп күрүне программазы езугаар 2024 чылда Хөндергей ортумак школазының капитал септелгезин чорудар. Бо школаны 1939 чылда туткан. 1971–1972 өөредилге чылында школаны алгыдыр туткан. Бо өөредилге чылында 226 оолдар, уруглар ында өөренип турган.
«Построй–17» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилел-биле капитал септелгени чорударының керээзи чардынган. Радомир Ооржактың удуртканы бригадада 14 ажылчын апрель айда-ла Хөндергей школазының капитал септелгезин эгелей бергеннер.
«Өөредилге» национал төлевилелдиң «Амгы үениң школазы» деп адырында «Өзүлдениң өзек демдээ» төп бо чылын Хорум-Даг ортумак школазынга ажылдап эгелээр. Төптүң ажылының кол сорулгазы — химия, биология, физика эртемнеринге өөредилгениң шынарын бедидери. Школага чаа ноутбуктар, амгы үениң сан-чурагайлыг лабораториязы, микроскоптар, дуржулгалар кылыр конструкторлар, робот техниказының кичээлдерге ажыглаар дериг-херекселдери тургустунар.
Аныяк өг-бүлелерниң амыдырал-чуртталгазының байдалы, ажы-төлдүг болуру, уруг-дарыын кижизидери болгаш өөредири аныяктарның боттары башкарлып ажылдаарындан база дыка хамааржыр болгай.
Бот-сайгарлыкчы чорукту боттандырып турарларның хөй кезии аныяктар. Боттарының ажыл-агыйын эгелеп алыры-биле Чөөн-Хемчик кожуундан 63 аныяктар төлевилелдерге киржип, 22 050 муң рубль хемчээлдиг акша-төгерикти дузаламчыга алганнар. Дузаламчы акшаны алган хамаатылар баш таарар болгаш чараштаныр черлерни, турисчи баазаны, ниити чемненилге черлерин, хеп даараар дээш янзы-бүрү хевирлерниң ачы-дузазын чедирер өске-даа хууда бүдүрүлгелерин ажыдып алганнар. Хууда ажыл-агыйын сайзырадыры-биле 77 хамааты социал керээни чарган. Оларның хөй кезии аныяктар.
Күрүнеден аныяк өг-бүлелерге янзы-бүрү хевирлерниң дузаламчызын чедирип турары эки дээрзи чугаажок. Ынчалза-даа азырадыкчы хөөнге чаңчыгары дыка багай. Аныяктар боттары башкарлып, хууда сайгарлыкчы чорукту сайзырадып, өг-бүлезиниң социал байдалын боттары экижидип, ажы-төлүн өөредип-кижизидеринге оларга деткимчени көргүзер талазы-биле организастыг болгаш хөй-ниити ажылдарын Өг-бүле чылында Чөөн-Хемчик кожуунга улам күштелдирер сорулга салдынган.
Инна МОНГУШ,
Чөөн-Хемчик кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №37 2024 чылдың май 22