Бо чазын Москва хоорайда «Витасфера» деп питомникке төрүттүнген чаш хартыгаларны 18–20 хонук болганда, Мурнуу Сибирь регионнарында хартыга уяларынга чедирип каан. Араатан куштар аӊаа доругуп өзүп келген. Алтай хартыгазы ховартаан араатан куштарга хамааржыр. Орнитологтар ховар куштуӊ турар черин төтчеглекчилерден чажырар сорулга-биле ол черни тодаргай адавайн турар.
Черлик хартыга төрээн биле азыранды төлүн ылгап шыдавас. Кайызын-даа дөмей чемгерер, азырап өстүрер. Ховар куштуӊ санын көвүдедир сорулга-биле эртемденнер бо арганы 2017 чылдан тура ажыглап келген.
Новосибирскиде Россияныӊ араатан куштарын шинчилээр черниӊ волонтерлары сес бичии хартыганы хостуг салып үндүрер мурнунда, куш бүрүзүнүӊ думчуунга болгаш даванынга SOS деп татуировканы бижип каан. Ол бижик куштарга хора чедирбейн турар. Кандыг-даа дылдыг чоннарга ол сөс билдингир. Араб чурттарында хартыга-биле аӊнаарынга ынак улуска садып-саарар дээш, хартыгаларны төтчеглекчилер тудуп ап турар. SOS бижиктиг хартыганы тудуп алгаш, ону садып шыдавас. Хевир-дүрзүзү үрелген бараанны дөмей-ле салыр апаар дээрзинге орнитологтар бүзүреп турарлар.
– SOS деп бижикти анаа татуировка кылыр машинка дузазы-биле дыка дүрген чуруптувус. Ол аарышкылыг эвес болур. Новосибирскиниӊ черлик дириг амытаннар азыраар төвүнүӊ волонтерлары тату-мастерлер болган. Татуировка ол сес-даа кушту төтчеглекчилерден камгалаар дээрзинге идегеп турар бис. Черлик куштарга бодаарга, питомниктиӊ азырал куштары шоолуг үнелиг эвес-тир ийин – деп, Россияныӊ араатан куштарын шинчилээр болгаш камгалаар четкиниӊ ортнитологу Елена Шнайдер тайылбырлаан.
Бүгү-делегейниӊ бойдус камгалалыныӊ төвүнүӊ эксперттери июнь айныӊ дургузунда хартыга уяларын хайгаарап, иези чок турда, кырзаларны, күскелерни бүдүү чедирип, чемиш тыварынга дузалап келген. Беш хартыгага GPS-трекерлер кошкаш, оларныӊ салым-чолун шинчилеп көөр деп турар.
2017–2022 чылдарда кара хартыганыӊ 73 азыранды оолдарын черлик куш уязынче киир салган. GPS-трекер дузазы-биле оларныӊ кайда ужуп чоруп турарын шинчилеп турар. Азыранды куштарныӊ бирээзи эрткен чылын өскен-төрээн черинче чанып келген. Питомникке частып келген куш оолдарын хартыга уязынга аппарып каарга, ол куш бойдуска боду чурттап чаӊчыга бээр.
– Кара-хүреӊ өӊнүг алтай хартыга чараш өӊнүг болганы дээш когарап турар. Эӊ баштай кара хартыганы араб чоннары хартыга-биле аӊнаар дээш тудуп эгелээн. Шейхтер чараш куш дээш кайгамчык хөй акшаны төлээринге белен. Черлик куштарны үнелеп турар, а питомникке өскен азырал куштар оларга херек чок. Сөөлгү чээрби чыл дургузунда кара хартыгаларныӊ саны ийи катап эвээжей берген. Алтай хартыга чүгле Мурнуу Сибирьниӊ девискээринде кызыы черде артып калган – деп, Бүгү-делегейниӊ бойдус камгалаар фондузунуӊ Алтай-Саян экологтуг регионнарында улуг координатору Александр Карнаухов чугаалаан.
Татьяна Иваницкая,
Россияныӊ WWF төлээ чериниӊ парлалга секретары.