САКТЫЫШКЫН
Бис бүдүрүлге бригадазынга картофель, свекла, капуста ажаап тур бис. Бо чылын биске, улуг шыырак эрлерге, сиген база кестирип каан.
Бригада төвү суурнуӊ артыы талазында, эрги хөөрлер дужунда шөлде чүве болгай. Бүдүрүлге бригадазынга 8-тен 10 класс чедир өөреникчилер ажылдап, дыштаныр чүве. Бир эртен думчуктуг бичии автобус чедип келди. Автобустан Базыр-оол Монгуш башкы дүжүп келди. «Чүү-ле болган чүве ирги?» дээш, үлдүрүүштеривис холда хевээр кайгап тур бис. Базыр-оол башкы саазында бижип каан чүвезин номчуп, шупту он сес кижини четчеледи. Эр улустан Байыр-оол Ондар бистиӊ бригадиривис болур улуг шыырак эрни адады эвеспе, Чечен-оол Ондарны хылдыг хөгжүмге ойнаар, чурук тырттырарынга ынак кижини, адак соонда мени адады. Эр улустан шупту ол-ла, а артканнары — кыстар. «Ам бо дораан шупту ады кирген улус бо автобуска олурар. Шупту Кызыл кирер! Чүге дээрзин орук ара тайылбырлап бээр мен» — деп, бүдүрүлге башкызы мындыг болду. «Кызыл! Кызыл!» дээн соонда, кандыг чугаа херек боорул аан.
Автобус шимчеп чоруптарга, Базыр-оол башкы шуптувустуӊ бажывыска сыӊар кылдыр тайылбырлап берди. «Улус өөредилгезиниң черинден мындыг айтыышкын келген-дир. Ам каш хонгаш Советтиг Тываныӊ ССРЭ-ге каттышканындан бээр 20 чыл оюн демдеглээр. Аӊаа өөреникчилер херек, а оларны чайгы үеде чүгле бүдүрүлге бригадазындан ап болур. Ынчангаш бригада бүрүзү чээрби кижиден эвээш эвес кылдыр чорутсун» дээн. Ынчангаш силерден акша-көпеек албайн-даа, бүрүнү-биле хандырзын дээн чүве-дир».
Ой шынап, бо чылын Тыва ССРЭ-ге каттыжып киргенинден бээр 20 чыл болган ышкажыгай, бо чылын 1964 чыл болгай. Автобус-даа Суг-Аксы суурдан Кызылга чедир дүъш соонда чеде бергеш, автовокзал дужунга чедирип кагды. Бисти бир кижи эдертип алгаш, АТБ чанында столоваяга чедире берди. «Маӊаа чемненир силер, бир хүнде-ле дөрт катап, чүгле озалдап болбас!» — дидир. «О, анаа пионер лагеринде-биле дөмей ышкажыл» — деп, каттырып тур бис. Чемненген соонда, демги кижи эдертип алгаш, парк дужунда сеп кыдыынга эккелди. Мында майгыннар кара эӊдерик кылдыр тип каан тур, аӊаа чурттаар улус-тур бис. Бөгүн кылыр ажылывыс чок, ынчангаш хоорай, садыг кезиир, бир болза, парк баар.
Бис үжелээ садыг кезиир акшалыг эвес бис, паркче баары солун болгай аан диштивис. Дыштанылга парыгыныӊ эжиинде «Николай Гастелло аттыг» деп каан тур. Ийи ыяш көвүрүгнү эрте бергеш, ол-ла дораан дыштанылганыӊ езулуг дүлгээзининче кире бердивис. Солагай талавыста хемелерден кылган чайганыыштар мырыӊай дээр-шаар, хамык улустуӊ каткы-иткизи катай куттулуп турар. Оӊ талавыста стол теннизи ойнаар чер. Оон ыӊай кылаштаарга, чайгы ресторан. Ол-даа бистиӊ сонуургавас чүвевис-тир. Оон ыӊай чоруптарга, фонтан ындында чайгы кинотеатр. Кинотеатрныӊ бетии талазында анаа театр, ында бир чүве көргүзүп турар хевирлиг, улустуӊ каткы-иткизи-даа кончуг. Ам мурнувуста «өлүг долгандырыг» кылыр ийи кижи олурар самолет тур. Ол самолет боду долганып турар, куду баштаны бээрге, коргунчуу аажок, кижи бажы дораан дескине бээр. Ооң соонда шыдыраалаар чер, хемеге селгүстээр чер, анаа самолет-биле ужар дээш баар. Мындыг дүвүренчиг чүве көрүп чораан эвес, көдээ черден келген эрлериӊ ол-ла бүгү хөгжүм аялгазыныӊ адаанга, коолаан-шиилээн диӊмиттен хосталып алгаш, лагеривисче улай базыптывыс.
Майгынга чедип кээривиске, шимээн чок, ийи-үш хире орус эрлер шуугажып тур. Бир эр тура: «Силерниӊ ижик-дөжээӊер белен эвес, эртен болу бээр. Өөрүӊер шуптузу күш-культура бажыӊында» — дидир. «А мен база ынаар баар мен» — деп, бир шала тырыӊ эр чугаалай-дыр. Орустаары кедергей арыг. Ол эрниӊ соо-биле үжелээ базып кагдывыс. Пассажирлер аргыштырар АТБ-ниң дужундан үнүп келдивис. Ында-мында ыттар ээргизи дыӊналып тур.
— Бо черниӊ ыттар ээргизи көдээ черде-биле дөмей-дир— деп, демги эдертип чораан киживис арыг орус дыл кырында чугаалай-дыр. «Ыттар ээргизи дыӊнавайн чораан кандаай башкы боор?» — деп бодап кагдым.
— Силер кайы школадан силер? — деп айтырдым.
— О, мен-даа Лондонга, Парижке каш-даа чораан мен. Мен Совет Эвилелиниӊ чемпиону чораан мен, мени Михаил Семенович Пагосян дээр —Ам шуут ыыт чок мен. Ынчалза-даа чүү-даа болза: «А чүнүӊ талазы-биле чемпион силер?» — деп чугааны уламчыладым. Демги ийи эжим— Байыр-оол биле Чечен-оол ыыт чок чорлар. Мен район төвүнге чурттап чораан болгаш, орус дылга шору мен.
— Гимнастикага — деп М.Пагосян харыылай-дыр. Спорт талазы-биле армяннар черле кежээ улус, фамилиязында «ян» төнчүзүн дыӊнааш, ынчан бодап кааптым. «Крест» Альберт Азарянны билбес боор бе, Арменак Алачачянның боду 170 см чолдак хирезинде 2 метр улус аразынга өде халый бергеш, Совет Эвилелиниӊ баскетболга чыынды командазыныӊ кежигүнү болган. А гимнастика дээрге мээӊ ынак спортум болгай.
— Силер хөй спорт массалыг оюн талазы-биле арга-дуржулгаӊар эвээш болуп турар. Ынчангаш Тываныӊ 20 чыл оюнда Москвадан, Ленинградтан бисти чалаан чүве. Аӊаа дузалажып тур бис. Эртенден эгелеп силерниӊ-биле кады ажылдай бээр бис. Ам 23.00 шакта байырлал белеткеп турар штабтыӊ хуралы болур. Ам ынаар далажып бар чыдарым ол-дур. Күш-культура бажыӊы мыя бо турган ийик. Байырлыг, эртен ужурашкыже!
Эртенинде шупту Советтиг Тываныӊ 5 чыл аттыг стадионда бис. Барык бүдүн республикадан өөреникчилер чедип келген, кижи саны та 400, та 500 кижи турган чүве. Стадионнуӊ чүгле соӊгу талазында улус олурар сандайлар бар, а мурнуу талазында олуттар чок. Бисти бир режиссер кижи удуртуп тур. Ол кижи холунда микрофоннуг, ооӊ үнү дыка өткүт, Кызылдыӊ безин кайызынга-даа чеде берги дег. Дүүнгү чемпионувус М.Пагосян чүнү кылырывысты тайылбырлай-дыр. Бис өөреникчилер-биле үжүктер кылыр улус-тур бис. «СЛАВА» база «ХХ» дээн сөстерни. «Слава» дээн сөстер билдингир, чүнү алдаржыдар дээни билдингир. А «ХХ» дээни республиканыӊ 20 чыл ою дээн. Шупту чыскаалып туруптувус. Мен, Байыр-оол, Чечен-оол «С» деп үжүктүӊ бажынга бардывыс. Оон бир катап барабан үнү дүргедей бээрге, олуруптувус. Ам-на бисти номчуп болур. Катап олудувуста бардывыс. Эртенинде база олуруп-маӊнажып эгелээривиске, калчан баштыг, дургаар шугумнуг костюмнуг режиссер кижи биске чедип келгеш: «Силер эмин эрттир улуг-дур силер, анаа көрүп олурар силер» — дээш бисти казып каапты. «Бис-даа езулуг черни тып алдывыс аа» — деп, Байыр-оол амырай-дыр.
Стадионда өөреникчилерден аӊгыда, мындыг чүвени кылып турлар. Эӊ баштай Левитанныӊ үнүнге дөмей кижи: «Ажай-буурул Саян ажылдыр, кадыр кашпалдарга-даа алыспайн, бис ийи Россияның база Тываның төлдери дег, ийис дег куспактажыптывыс» — дээн сөстер соонда, аъттыг улус кара маӊ-биле шапкылажып келгеш, сцена ортузунче үне халды бээрлер. Олар холдарында эдискини этсиптер. Оон ам шаандакы феодалдыг үени, революция үезин, Ада-чурттуӊ Улуг дайынының үезинде тываларныӊ ачы-дузазын театржыткан арга-биле көргүзе бээр, ооӊ соонда амгы Тываны көргүзер. Ол-ла сценага 60-дан эвээш эвес кижи үнүп келгеш, «Ээлдек шыӊгыраашты» онза кылдыр күүсеттилер.
Адак соонда өөреникчилер үжүк-саннар кылдыр туруптарлар. Режиссер кижиниӊ аксы-боску-даа катпас, хүнзедир бадыр алгырып кээр. Бис ол кижиӊ ажылыныӊ бергезин кайгап ханмас бис. Бир катап-ла аът мунукчуларыныӊ орнунга аъттыӊ кара маӊы-биле ийи херээжен кижи стадионну ийи долгандыр халытты. Аъттыӊ кырында ийи херээжен кижиниӊ бирээзи Хүргүлек артистиң чажы бурунгаар эстеп чору. Ол херээжен улустуӊ аът мунуп алганы хамык көрүкчүлерниӊ адыш часкаашкынын, алгы-кышкызын доюлдурупту. Ийи-үш хүн анаа улус кайгап келдивис. Бир катап дүъштеп чорааш, майгынывысче бар чыдыр бис.
— Сени бир башкы Ленинград баар кижи болгай дидир — деп, чаӊгыс классчыларывыс Алдын-кыс Моңгуш, Өрге Монгуш ынча дидирлер. Мен тура: «Ол-даа канчаар, мен Москва баар мен» — деп каттыра аарак удур кыжырдым. Улус кыжырар-даа болза, чүве ужурлуг болгай-ла. Майгынче кире бергеш, чүү-хөө дугайында хөөрежип чыдыр бис. Бир кижи орус дыл кырында чугаа кылды, чедип келзе-ле, аныяк туристер станциязыныӊ удуртукчузу Зоя Ивановна Журавлева тур. Ону кончуг эки таныыр кижи мен. Чадаанага туристер следунга мени географтыг викторинага эки киришкени дээш геологтарныӊ компазы-биле шаӊнаан кижи болгай.
Сени бир черге көрдүм. Бо чылын слетка эки киришкен улусту кежээ 9.00 шакта Ленинградче чорудар бис. Чорудар улузумдан Барыын-Хемчиктен бир уруг келбейн тур. Бир эвес ол уруг келбейн барза, ол уругнуң орнунга баргаш кээр сен аа. Бир халас путевканы анаа эрттириптер эвес бис — деп.
— Ооӊ орнунга бир Кызылдан кижиден киириптиӊер, Зоя Ивановна — дидим.
— Кызыл өөреникчилери доктаамал кайнаар-даа барып турар улус-тур, а көдээ черлерден улус кайнаар-даа барбайн турар. Ынчангаш сени райондан келген кижини саналдап турарым ол — деп мынчалды.
— Арай деп Ленинград чедер дээн чүвени чөпшээреживит! — деп, менден бир класс куду өөренип турар Арина Моңгуш биле Алдын-кыс Өрге ынча дидирлер.
— Ындыг-дыр, башкы — деп, харыыладым.
Зоя Ивановнаның чанынга турган Базыр-оол башкыга ам дораан эмчи шинчилгезин эрттиргеш, кежээ 9.00 шакта озалдавайн кээрин чугаалады. Ол уруг канчап-даа дөмей чедип кээр, деп бодап алгаш, Базыр-оол башкы-биле кады Пассажирлер АТБ-зиниӊ артында эмнелгеге бардывыс. Эмчи эрттирери мырыӊай берге чүве болган: баштай хан дужаар, оон рентгенге кирер, ооӊ соонда сидик дужаар дээш баар. Черле бир неделя дургузунда боор хире. А биске чүгле 2 шак хире үе херек болгай. Базыр-оол башкы: «Бо оол чүгле 5.00 шакта Ленинград баар дээн оол-дур. Улуу-биле дилеп тур мен, шынзылганы кылып берип көрүӊерем» — деп дилеп тур. «Бо кижиӊер аарыг болза, бис харыылаай бис. Баштай бүгү анализтерни эртип алзын» — деп, улуг эмчи ынавайн тур. Бичиизи эмчи сестразы хевирлиг, ол болза чөпшээрептер хевирлиг. «Бо оолдуӊ улуг, шыыраан көрүӊер даан, анаа каӊ кадык кижи-дир» — деп, Базыр-оол башкы саргы дег салдынмайн тур. Улуг эмчизи ынавайн тур, а бичиизи «Улуг, шыыраа көскү кижи-дир» — диди. «Ленинград чедери берге болгай, ынаар баарда, силерниӊ чүгле шынзылгаӊар херек-тир» — деп, Базыр-оол башкы чоруур хире эвес. Холунда шагын көре берди. «Че харын, Ленинградче четкеш кел!» — дээш, улуг эмчи ам-на шынзылганы бижип берди. Базыр-оол башкының карак кызылын кайгадым. Орук ара бар чорувуста, эрги аэропорт шөлүнче бир рота парашютчулар бадып турлар, олар база Тываныӊ 20 чылы оюнда киржир улус-тур.
Кежээ 9.00 шак чедип турда, автовокзалга чедип келдивис. Зоя Ивановна путевкада ады кирген уруг келбейн тур диди. «Удуртур башкыӊ бо, Бай-Хаак чурттуг Иконников» — дидир. Орус, тыва оолдар эӊдерик. «Сээӊ адың, сактып ал шүве — Оюн Орланмай» — деп, Иконников тывалап чугаалап тур. «Оюн Орланмай, Оюн…» деп атты доктаадып тур мен. «Шкода» деп чехослав автобус чанывыска тура дүштү, Абаканче баар автобус бо. Эштерим, Базыр-оол башкы база Зоя Ивановна-биле байырлашкаш чоруптум.
Тывалардан ужудукчу Чимиттиң оглу Володя, артист Бады-Сагаанның оглу Витя, чогаалчы Сагаан-оолдуң оглу Игорь база Бора-Тайгадан Долума Донгак база мен. Шупту 12 кижи бис. Бис шупту Москваның Кызыл шөлүн, Ленинградтың бүгү төөгүлүг черлерин көрдүвүс.
Ниитизи-биле чээрби хире хонганда, Суг-Аксынче чанып келдим. Чүгле Кызыл чедер дээн кижи Совет Эвилелиниң чартыын кезип кааптарымга, авам пат кайгаан олур. Мен Базыр-оол башкыга ооң кызылын чугаалап бээримге, «Мен хей-ле ол башкыны буруудадып турган-дыр мен»— деп, авам халак-хилек-биле бодун буруудадып олур. Дораан бүдүрүлге бригадазынга бардым. Эштеримниң өөрүүрү-даа аттыг. «Мен чүгле автобус-биле чоруптарым билек, чиик машина-биле сес класс хире назылыг Орланмай Оюн дүжүп келгеш, ол хомудаанындан дыка ыглады» — деп меңээ дамчыттылар. Ол дыка ховар аттыг Орланмайны мен тыпкаш, ооң аксының кежиин канчаар үлешкенивистиң дугайында аңаа чугаалаар мен деп аазадым. Оон Советтиг Тываның 20 чыл оюн тулган кылдыр эрттиргенин мурнун былаажып чугаалап турлар.
Ылап эрттирер хүнүвүс — октябрь 11-де болгай. Улуг байырлалда эң кол өзээ — тыва хүреш. Ынчан, Тываның 20 чылында, республикага шүүлген мөге Баян-Тала чурттуг Байыр-Белек Куулар болган, а үжүүрде Өвүр мөгези Казакин Доржу.
Ынчан-на шаажаңнар садып турган, кыдыында «Советтиг Тыва 20 чыл» деп каан. А Советтиг Тыва 10 чылында, ынчан 1954 чылда, мен чаа-ла бирги класска өөренип турган мен. Ол үеде база шаажаңнарны көрген мен «Советтиг Тыва 10 чылы» деп каан чораан. Ынчан шүүлген мөге Барыын-Хемчиктен Сергештей Сарыглар, а үжүүрүнде Чөөн-Хемчиктен Комбу Донгак.
Он чылын эрттирип турда, мындыг солун чүве болган. Владимир Оскал-оолдуң цирк артистери аалдап кээп чораан. Хүреш үезинде 4 цирк артизи киришкеш, ол улусту канчаар-даа октаарга, сальто кылгаш, тура дүшкеш турар болган, а боттары улус октап шыдавас. Салчак Тока хүреш черле эрттирбес кижи турган, ол улус шылай бээрге, шыдашпайн: «Бо цирк улузун казып кааптыңар!» — дээн.
Биске, Суг-Аксынга, хүреш октябрь 10-да болган. Ынчан Советтиг Тываның 20 чыл оюнда 64 мөге салган турду. Аңаа «Царь-Пушка» шолалыг Ондар Байыр-оол база мен улуг улус аразынга хүрешкен бис. Чүгле бирээ-бирээни ужуруп алгаш, октадып алдывыс. Ол хүрешке Айыжы Ондар шүгген, а үжүүрүнге Апыш-оол Ооржак болган чүве.
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №48 2024 чылдың июнь 29