Чөдүл-какылды кедередип алгаш, оон эмненип чадап, хилинчектенип шаг болур-ла болгай бис. А ВИЧ-халдавыр база ооң төнчү чадазы – СПИД дээрге чөдүл-какыл эвес-ле болгай. Ынчалза-даа бистиң аравыста ону тооксавас кижилерниң ам-даа бары кайгамчык. Харын-даа аныяктарның ортузунда эр-херээжен чорук үезинде чыпшынар шээр аарыгларны херексевес хамаарылга тыптып олурар. Оларны бир-ле чөдүлге дөмейлээр апарган.
Медицина хөгжээн тудум, мооң мурнунда эмнеттинмес деп санадып турган аарыгларның нептерелин доктаадыр, харын-даа, чамдык таварылгаларда, оларның когун үзе эмнээр эм-таң көстүп турар. Өкпе аарыын (туберкулёзту), шээр аарыгларның, оон туржук, чиңгелээр аарыгның (рактың) чадаларын эмнеп турар болу берген. Медицинаның, фармацияның чедиишкиннеринге чеже-даа чалгынналып, хей-аът кирип турза, “кандыг-даа аарыг-хоочу кижиге чүгле хора чедирер” деп чүүлдү утпазы чугула. А ВИЧ-халдавыр, оон туржук, СПИД дээрге, бис ышкаш эвээш санныг чонга, улуг, коргунчуг халап-тыр.
Сан-чурагайлардан алырга
Бо чылдың 8 айының сан-медээзинден алырга, Тыва Республикада ВИЧ-халдавырның 20 таварылгазы бүрүткеттинген, эрткен чылдың шак ол үе-чадазынга көөрде 5,3 хуу өзүлделиг.
Херек кырында республикада ВИЧ-халдавырлыг 245 аарыг кижи бар, бо бүрүткеттинген таварылгаларның санындан 47 кижи өлүп хораан, 29-зу ВИЧ-халдавыр-биле холбашкан аарыглыг, 177 кижи республикадан дашкаар көжүп чоруткан, «ВИЧ-халдавыр” деп шинчилеп тодараткан им-демдектиг 132 кижи соңгаартан бисче көжүп келген болуп турар. ВИЧ-халдавырлыг кижилерниң 11-и хоругдал черлеринде херек эрттирип турар. Ындыг халдавырлыг иелерден 51 чаш уруг төрүттүнген, 37 уругну диспансер хайгааралындан ужулган, 14 уруг ам-даа хайгааралда.
Чыпшырып алырының оруктары
Сибирьниң өске арткан девискээрлеринге көөрде Тывага ук халдавыр эр-херээжен харылзаа тудар чоруктардан хөрлээлеп турар. Ооң соонда сыкыртыр ине таварыштыр. Чаа божаан иениң эмииниң сүдүнден база. Чыпшырып алыр оруктарның аразында эмчи дузазын чедирип турда халдавырны халдадып алганнар эң эвээш хуулуг (0,3).
Аарыг кижилерниң социал эрге-байдалы
Уруглар – 3 (0,9 хуу), ажылчыннар болгаш албан-хаакчыттар – 104 (30,6 хуу), өөредилге черлеринде өөренип турар сургуул- дар – 18 (5,3 хуу), ажыл чок- тар – 166 (49,0 хуу), эр-херээжен чорук кылып ажылдап турган кижилер – 4 (1,2 хуу), доктаамал чурттаар оран-савазы чок кижилер – 5 (1,5 хуу), херек эрттирип турарлар – 30 (9,0 хуу), шериг албанныг- лар – 2 (0,6 хуу), кадагааты хамаатылар – 7 (2,1 хуу).
Кайы девискээрде эң хөй аарып турарыл?
ВИЧ-халдавырны Кызыл хоорайның чурттакчылары эң хөй чыпшырып ап турарлар, оларның саны 175 кижи болган азы илереттинген кижилерниң 51,6 хуузу, көдээниң чурттакчылары – 164 кижи азы 48,4 хуу.
Сан-чурагайларның мындыг янзылыг болганы билдингир херек. Кижилерниң аарыының хөй нуруузу маңаа, Кызылга, билдинип, тодарап кээр. Өөредилге черинге өөренип келген сургуулдар, найысылалдан ажыл-хожул сураглап келген кижилер, соңгаартан көжүп келгеннер албан-на хоорайда киир бижидилгелиг болур ужурлуглар. Шын-меге арга-биле киир бижидилгени кылдыртып алза-даа, ажыл-хожулга тургустунарда эмчи шинчилгези негеттинер апаар. Мындыг байдалдарда ВИЧ-халдавырлыг кижилер соң-даарта-даа бол, дөмей илереп үнүп кээр-дир ийин. Ынчангаш Кызылдың чурттакчыларының аразында ВИЧ-халдавырлыгларның үлүүнүң улуг болуп турар чылдагааны ында.
ВИЧ-халдавыр биле СПИД-тиң аразында ылгал бар бе?
ВИЧ дээрге колдуунда эр-херээжен харылзаа тудар чоруктан халдаар халдавырлыг хоочу-дур. Ооң тарап нептерели оожум болгаш иммуннуг системаны үрээр бүдүштүг база кижиниң аарыгларга удур ала-чайгаар демисежир шинээн чок болдурар аарыг-дыр. А СПИД дээрге ВИЧ-халдавырның төнчү чадазы-дыр. Ол чадада аарыгларга удур ала-чайгаар демисежир шинээн чидирген кижиниң иммуннуг системазы камгалал чок артар.
Кижиден кижиже дамчыыр
ВИЧ боду бот-тускайлаң амыдырап шыдавас. Ол кол нуруузунда кижиден кижиже хан болгаш үре дамчыштыр дамчыыр.
Камгалал (презерватив) чокка эр-херээжен харылзаа тудуп турарлар кол нуруузунда ВИЧ-халдавырны чыпшырып ап турар.
Ынчангаш кандыг-даа халдавыр бо аарыглыг кижилерге айыылдыг. ВИЧ-халдавырга алыскан кижи арып-доруп, деңзизин доктаамал чидирерлер, янзы-бүрү халдавырлыг аарыглардан: кемдиктен, эът-кеш тоглаар, кулак аарыгларындан үргүлчү аарыыр апаар.
ВИЧ-халдавыр дээрге кижиниң организминде ВИЧ-тиң бары-биле холбашкан аарыг-дыр. ВИЧ кижиниң клетказынга өзүп-бодараар, чурттаар. Ол клеткаларны Т-лимфоциттер дээр болгаш олар иммуннуг системаның кезээ болурлар.
Чүнү ижип-чип болбазыл?
Арага-дары аймаа, чиг чуургалар, багай быжырган эът азы балык, чугдунмаан ногаа болгаш чимистер, хайындырбаан суг. Эм-дом ижип турар ВИЧ-халдавырлыг кижилер хойтпак дээн чижектиг ажыг сүт кылыгларын ижип болбас.
ВИЧ-халдавырлыг кижилер бак карак болу бербес бе?
Хоойлу ёзугаар ВИЧ-халдавырлыг кижилер кандыг-даа организацияга ажылдап, туралааны өөредилге черинге өөренип, кандыг-даа албан-дужаалдарны эдилеп болурлар. Кызыгаарлаашкынга чүгле РФ-тиң Чазааның 1995 чылдың сентябрь 4-те № 877 доктаалы-биле бадылааны даңзыже кирген эмчи болгаш эртем мергежилдери кирип турар.
А.Хертек белеткээн.