30 чыл оюн демдеглээн
Аът чүгле көжер-дүжеринге, арт-сын ажарынга ажыглаар хөлге эвес, а байырлалдарга чарыштырар спорттуң база бир хевири. Бурунгу шагда тыва чон чүгүрүк аъттыг, алыс боду мөге, часпас адар адыгжыны езулуг тыва тажы деп санаар чораан. Тываның төөгүзүнден алгаш көөрге, совет үеде чүгле шажын-чүдүлгевис эвес, а тыва чаагай чаңчылдарывыс база уттундуруп бар чорааны хомуданчыг.
Ынчалза-даа 1990 чылдарның эгезинде ажык чарлыг үе-биле деңге чаагай чаңчылдарывыс база катап «дирлип» эгелээн болгай. Таптыг-ла 30 чыл бурунгаар Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорайның девискээринде Бора-Булак ховузунга чүгүрүк малдар чарыжын эгелээн турган. Ук хемчег чылдың-на апрель айда республика чергелиг болур апарганы аът чарыжының эрге-байдалын улгаттырган.
Бо удаада чылда чаңгыс катап болур чүгүрүктер чарыжын сонуургап, эң-не баштайгы салыгга четтигер дээш, Кызыл хоорайдан даң бажында тырттырар бөлүк-биле үнүптүвүс. Баштайгы салыгны эртенгиниң 8.00 шакта салып үндүрген.
Бора-Булак ховузунда чарышкан малдар-биле чергелештир халдып, машина иштинден ушкан куш дег, чүгүрүктерниң маңын көөр аас-кежиктиг болдувус. Финишке кээривиске, «кижи бажы кизирт, аът бажы козурт» деп тыва улустуң чугаалаары дег, чон арбын-на болду. Садыг-саарылга кылган, аъш-чем саткан сайгарлыкчылар даң бажындан эгелээш, майгыннарын типкен кидин түлүк ажылдап эгелей берген болду.
Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазының хүлээлгезин күүседип турар Чойган Монгуш-биле чугаалаштывыс:
– Ээлчеглиг аът чарыжының 30 чыл болган юбилейи эгелей бергени бо. Бо чылын Чөөн-Хемчик кожуун эрттирип турарывыс ол. Мөөрейниң киржикчилери-даа, аарыкчылар-даа дыка хөй-дүр. Шаңналдар база өске чылдардан ылгалдыг болур. Юбилей болганда, чүгле аът чарыжы-биле кызыгаарланмайн, тыва улустуң 3 оюнун шуптузун организастаар деп шиитпирлээн бис. Ынчангаш аът чарыжындан аңгыда, хүреш болгаш часпас адар адыгжыларның маргылдаазы база болур. Оон ыңай демдеглеп каар чүүлүм болза, маргылдааның киржикчилеринден кирген дадывыр акшаларын доозазын тускай шериг операциязында киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыска дузаламчы кылдыр бээр деп шиитпирлээн бис. Аът чарыжында салыг бүрүзүнүң шаңналы автомашина болгаш аңгы-аңгы түңнүг акша болур.
ҮШ ОЮННУҢ БИРЭЭЗИ
Майгыннарның кедээр талазында тыва кидис өглерни тиккен, оларның чоогунда сценада Чөөн-Хемчик кожууннуң сумуларының культура ажылдакчылары чыылган чонга бараалгап, ыр-шоорун бадырып тур. Ооң ындында шөлчүгеште тыва национал кадыг идиин, бөргүн, тонун кеткен, ча-согунун туткан спортчулар маргылдаазы база болуп тур.
Евгений Ондар, тренер башкы:
– Ча болгаш баг адарының маргылдаазын юбилейге уткуштур организастаанывыс бо. Ча адары болза, тыва эр кижиниң үш оюнунуң бирээзи болгай. 2015 чылда бир-ле дугаар маргылдааны эрттирип эгелээн. Сес чыл дургузунда элээн сайзырай берген оюн бо. Бо хүн маргылдаада 60 спортчу киржип турар – деп, ол чугаалады.
Ча адар маргылдаага бир дугаар черни Чөөн-Хемчиктен Сылдыс Монгуш, ийи дугаар черни Бай-Тайга кожуундан Айдың Хомушку, үш дугаарын Барыын-Хемчик кожуундан Чадаң-Кат Ооржак алгаш, өртектиг белектерни болгаш акша шаңналдарын алган.
📢ТӨӨГҮНҮҢ АРЫННАРЫНДАН…
Чүү-даа чүве эрткен үелиг, төөгүлүг болур. 30 чыл бурунгаар аът чарыжын эгелээн кижилер бистиң аравыста ам-даа бар. Ынчан Чөөн-Хемчик кожууннуң аът спортунуң федерация даргазы чораан Валерий Тас-оол-биле чугаалажыр аргалыг болдувус.
«1980 чылдарда Тывага чылгы малдың ниити саны кудулаарга, чүгүрүк малдарның саны эвээжээн турган. Ынчан чылгычылар чыылгаш, мени федерация даргазы кылдыр соңгуп алган чүве. Чөпшээрешкеш, ажылдап кирипкен мен. 1980 чылдан эгелеп, ужудукчу Юрий Гагаринниң адынга тураскаадып, чылдың-на апрель 12-де каш чылгычылар дугуржуп алгаш, шаңнал-макталды октажып алгаш, аът сонуургаар оолдар боттарывыс шаап турганывыс ол-дур ийин. 1992 чылдың апрель 12-де улуг хурал чарлааш, чыылгаш, аът спортун сайзырадыры-биле, апрель айда ажыдыышкындан чыл санында кылып турар дугайында күзелимни илереттим. Чылгычылар мээң саналымны чаңгыс үн-биле бадылаан. Эң-не баштайгы ажыл-агыйжы хемчегни Хайыракан сумузунуң совхоз директору болгаш чүгүрүк аъттыг чылгычылар 1993 чылдың апрель 12-де эрттирер кылдыр хүлээнип алганнар. Шаңналдар ынчан бө- дүүн – чүген, чулар баглап алгаш, ону шаңналга бээр турган.
Баштай челер аъттар безин 3–4 турган, а чыраа аъттар чок турду. Чоорту сайзырай берди ийин. Баштай Чөөн-Хемчик кожууннуң суурлары ээлчег езугаар эрттирип эгелээн. Суурлар доостурга, кожууннарже шилчий бергени ол-дур. Шилчип чоруур кубоктуг база апарган бис» – деп, хоочун сактып чугаалады.
Валерий Донгакович оон аңгыда, "Чаа сорук" солуннуң кол редактору Вячеслав Монгуштуң бижээни "Наадым, байырларга эрткен аъттар" деп аът чарыжының эгелээн төөгүзүн бижээн номга үлүг-хуузун киириштирген. Аът спортунуң Тывага канчаар сайзырап эгелээниниң болгаш эң-не баштайгы Наадымга чүгүрүктер чарыжының дугайында ук номда бижиттинген.
📢128 МӨГЕ ХҮРЕЖИ
Байырлалдың кол кезээ болур, чүгүрүк малдар чарыжы доостурга, Чадаана хоорайның төвүнде стадионга тыва хүреш эгелээн. Аңаа республиканың эң-не шыырак 128 мөгези ачыр-дачыр тутчуп, аарыкчыларның сагыш-сеткилин доюлдурган түңнелинде, Улуг-Хем кожууннуң төлээзи Айдың Монгуш шүглүп үнген, а Сүт-Хөлдүң төлээзи Кайгал-оол Ондар үжүүрлешкен.
ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчылары Виталий Бартына-Сады биле Алик Монгуш маргылдааның киржикчилеринге Тываның Баштыңының мурнундан байыр чедирген. Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазының хүлээлгезин күүседип турар Чойган Монгуш база тус черниң Төлээлекчилер хуралының баштыңы Яков Монгуш тиилекчилерге шаңналдарны тывыскан.
Тыва Республиканың Баштыңының чарлыы-биле «Тыва Республиканың алдарлыг аът соодукчузу» деп хүндүлүг атты Чөөн-Хемчик кожууннуң дараазында чылгычыларынга тывыскан: Вячеслав Ооржак, Андрей Монгуш, Юрий Ховалыг, Евгений Куулар, Анатолий Ондар, Вячеслав Монгуш, Борис Ондар.
Байырлалдың база бир онзагай болуушкуну – маргылдааның киржикчилеринден чыгдынган дадывыр 1 сая рубль акшаны тускай шериг операциязының киржикчилериниң төлээлеринге байырлыг байдалга тывыскан.
30 дугаар аът чарыжының ажыдыышкынынга 355 чүгүрүктер киришкен. Он километрниң чыраа болгаш саяктаар чоруктуг аът чарыжынга бирги черни Улуг-Хем кожуундан Али Күдер-оолдуң чүгүрүү, беш километрге челер аъттар чарыжынга Өвүр кожуундан Артемий Дагбыштың аъды, дөрт хардан өрү назылыг челер аъттарның 15 километр черге Улуг-Хем кожуундан Айдемир Домбааның малы, дөрт харга чедир малдарның дөрткү салыында Чөөн-Хемчиктен Буян Ондарның аъды халып келген. Эң узак 30 километрге салган дөрт хардан өрү назылыг аъттар чарыжынга Улуг-Хемден Орлан Санчының аъды чемпионнаан.
Хүрешке шүүлген мөгеге болгаш аът чарыжының дөрт салыының тиилекчилери Чөөн-Хемчик кожууннуң ажыл-ишчи чонунуң демнежип тургаш белеткээни беш автомашинаны шаңналга алган. 15 километрниң челер аъттар салыында бир дугаарында келген аъттың ээзи, Улуг-Хем кожуундан Айдемир Домбаага шаңнал кылдыр бир аскыр өөр чылгыны (29 кызырак болгаш 1 аскырны) берген. Маргылдааларда ийиги черни алган спортчуларга 150 муң, үшкү черни алганнарга 100 муң рубльди тывыскан.
/ Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3