Чыл дургузунда чедиишкиннерлиг болган спортчуларны шаңнап-мактаар “Тыва Республиканың спортчу элитазы – 2022” 25 дугаар ёзулалын бо чылын декабрь 19-та эрттирген.
Сан-чурагайлар
2022 чылда спорт талазы-биле тудуглар саны 91,2 хуу чедир өскен. Эрткен чылга бодаарга, бо чылын 10 хуу өзүлделиг болган.
Амгы үеде республикада 432 спорт объектилери ажылдап турар: 253 спорт залы, ажык дээр адаанда 148 спортчу шөл, 12 стадион, 8 кылымал шывыглыг бут бөмбүүнүң шөлдери, 5 күш-культура комплекизи база 4 бассейн.
Тываның спортчуларын үндезин 8 аңгы спорттуң хевирлеринге белеткеп турар: бокс, дзюдо, спортчу хүреш, ча адарынга спорт, кикбоксинг, сумо, самбо болгаш кадыы кызыгаарлыг кижилерге спорт.
Республикада 414 тренер, 13908 спортчу бар, оларның аразындан эге спортчу белеткелде 11693 кижи, ортумак белеткелде – 1987, спортчу мергежилин бедидер чадада – 187, дээди спортчу мергежилдиң 22 спортчузу хаара туттунган.
2022 чылда Россия иштинге болгаш чурттан дашкаар 176 маргылдаага тыва спортчулар киришкен. ТР-ниң девискээринге 145 спортчу маргылдаалар болуп эрткен. Оларның аразында Россияның сумога болгаш хостуг хүрешке чемпионадын онзагайы-биле Тываның Чазаа демдеглеп турар.
Чыл дургузунда тыва спортчулар төрээн чуртунга ниитизи-биле 439 медальды чаалап эккелген: 130 алдын, 123 мөңгүн база 186 хүлер.
“Россияның спорт мастери” деп хүндүлүг атты Тываның 18 спортчузу чаалап алган. Оларның аразында сумога – 9, спортчу хүрешке – 3, кикбоксингиге – 3, ча адар спортка – 2. “Россияның алдарлыг спорт мастери” деп хүндүлүг атты Диана Доктугуга тывыскан. “Россияның алдарлыг тренери” деп медальды Алибек Монгушка Россияның Спорт яамызының мурнундан ТР-ниң Баштыңының оралакчызы Александр Брокерт тывыскан. Сумога 2 кижи Россия чергелиг спортчу шииткекчи деп шынзылганы алганнар.
Тываның Чазааның ачызында 2020 чылдан тура “Эзирлерниң уязы” губернатор төлевилели-биле 44 спорт залын туткан, 5 спорт залды септээн, 15 күш-культуржу кадыкшылга шөлчүгежин тургускан.
Тергиин тренерлер
Тываның Баштыңының оралакчызы Александр Брокерт спортчуларның чедиишкиннеринге чоргаарланып, ТР-ниң Чазак Даргазының өмүнээзинден байырын чедирип, хостуг хүрешке РФ-тиң алдарлыг спорт мастери Лориса Ооржакка чурттаар оран-сава садып азы тудуп алыры-биле 4 миллион акшаның сертификадын тывыскан.
“Олимпийжи спорт хевирлериниң тергиин тренери” деп номинацияга ча адарынга Россияның спорт мастери Евгений Ондар төлептиг болган. Ооң өөреникчилери 2022 чылда Орел, Алушта, Екатеринбург, Чебоксары хоорайларга улуг болгаш элээди спортчулар аразынга Россияның ча адарынга шаңналдыг черлерни ээлээн.
“Олимпийжи эвес спорт хевирлериниң тергиин тренери” деп номинацияга Ак-Довурак хоорайның спорт школазының тренери Мөңгүн-оол Иргит тиилекчи болган. 2022 чылда ооң өөреникчилери кикбоксингиге Россияның чемпионнары болганнар. “Россия – спортчу күрүне” деп делегей чергелиг маргылдааның тиилекчизин база өөредип белеткээн.
Кадыы кызыгаарлыг спортчуларның тренерлериниң аразындан “Адаптивтиг хевирниң тергиин тренери” деп атка “Паралимпийжилерниң чайгы оюннары” деп ча адарынга делегей чергелиг маргылдааның хүлер медалының эдилекчизин, Россияның ча адарынга алдын болгаш шаңналдыг черлерниң эдилекчилерин белеткээн адаптивтиг хевирлер спорт школазының тренери Чечен Саржат-оол төлептиг болган.
“Уруглар спортунуң тергиин тренери” деп номинацияны спортчу хүреш тренери, 21 харга чедир элээди кыс уруглар аразынга хостуг хүрешке Сибирь федералдыг округтуң маргылдаазының тиилекчизин болгаш шаңналдыг черлер алган спортчуларны белеткээн дагдыныкчызы Владимир Түлүш чаалап алган.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак ортумак школазының күш-культура башкызы Чодураа Монгуш “Спорттуң болгаш күш-культураның тергиин башкызы” деп номинацияга тиилекчи болган. Ол школада 25 чыл дургузунда уругларны күш-культурага кижизидип чоруур хүндүлүг башкы. 2022 чылда ооң өөреникчилери бүгү Россия чергелиг “Президентиниң спортчу маргылдааларының” республика чадазынга тергиидээш, Тываның адын Анапа хоорайга төлээлеп чорааннар.
Күштүглерниң күштүү
“Олимпийжи спорт хевирлериниң спортчу тергиининге” хостуг хүрешке Россияның делегей чергелиг спорт мастери, Россияның хостуг хүрешке 2022 чылда чемпионадының мөңгүн медалының эдилекчизи Начын Монгуш шаңнаткан.
Эр спортчулар аразынга “Олимпийжи эвес спорт хевирлериниң тергиин спортчузу” деп хүндүлүг атка ТР-ниң чаан мөгези, РФ-тиң делегей чергелиг спорт мастери, сумога Европаның 3 дакпыр тиилекчизи, ТР-ниң Наадым хүрежиниң 3 дакпыр чемпиону, “Азияның төвү” аттыг сумо хүрешке турнирниң тиилекчизи Сайын-Белек Тюлюш төлептиг болган.
Херээжен спортчулар аразынга Олча Монгуш “Олимпийжи эвес спорт хевирлериниң тергиини” болган. 2022 чыл аңаа ууттунмас чедиишкиннерни шаңнаан: «Дем-каттыжылга кубогу–2022» аттыг дайынчы спорттуң холушкак хевирлериниң талазы-биле делегей чергелиг турнирге тергиидеп, Open Fighting Championship аттыг делегей чергелиг чогуш маргылдаазының тиилекчизи, “Көшкүн чоннарның” делегей чергелиг маргылдаазының шаңналдыг чериниң эдилекчизи болган.
“Адаптивтиг хевирге тергиин спортчу–2022” деп атты Айдасай Монгуш чаалап алган. Ол 2018 чылда орук озал-ондаанга таварышкаш, 2019 чылдан тура ча адар спортка бодун тыпкан, сөөлгү 2 чыл дургузунда шыырак белеткенген түңнелинде, 2022 чылда ча адарынга Россияның тиилекчизи база “Паралимпийжилерниң чайгы оюннары” деп ча адарынга делегей чергелиг маргылдааның хүлер медалының эдилекчизи болган.
Тыва чоннуң эң-не ынак оюнунуң бирээзи хүреш болгай. “Национал хүрештиң тергиини” деп атка Тыва Республиканың Арзылаң мөгези, “Наадым–2022”-ниң тиилекчизи Айдың Монгуш төлептиг болган.
Тыва чоннуң 3 оюнунуң бирээзи аът чарыжы. “Аът чарыжынга эң-не тергиин” деп атка Байыр Доржу тиилекчи болган. Ол “Наадым–2022”-ниң чемпиону, Наадым байырлалдарында аът чарыштарының тергиини.
Тыва национал ча адарынга спорттуң тергиини “Мерген адыгжы” деп номинацияга Кежик Успун төлептиг болган. Ол “Наадым–2022”-ниң ча адар спорттуң тиилекчизи. Национал ча адар спорт федерациязы “Шагааның мергени” деп ча адарынга маргылдааларның тиилекчилеринге база тускай шаңналдарны тыпсыр деп шиитпирни хүлээп алган. Маны Кызыл болгаш Артыш Монгуш 2022 чылдың “Шагаа мергениниң тергииннери” болганнар.
16 харга чедир элээди спортчулар аразынга хостуг хүрешке Сибирь федералдыг округтуң бирги чери дээш маргылдааның тиилекчизи, Россияның хостуг хүрешке бирги чери дээш маргылдааның хүлер медальдың эдилекчизи, “Азияның чаштары” деп VII-ги Делегей чергелиг спортчу оюннарның мөңгүн медальдың эдилекчизи, “Авырга” спорт школазының элээди спортчузу Эртине Иргит база 16 харга чедир кыс уруглар аразынга хостуг хүрешке Сибирь федералдыг округтуң бирги чери дээш маргылдааның тиилекчизи, “Азияның чаштары” деп XI-ги Делегей чергелиг спортчу оюннарның мөңгүн медальдың эдилекчизи Инга Ооржак “Тываның идегели” деп номинацияга төлептиг болганнар.
Ол ышкаш “Спортту болгаш күш-культураны сайзырадырынга эң-не тергиин кожуун” деп номинацияга Улуг-Хем кожуун тиилекчи болган. Чыл дургузунда кожуунга 298 спортчу-массалыг: 14 республика, 5 зона чергелиг, 132 кожуун база 271 суму чергелиг хемчеглер болуп эрткен. Аңаа ниитизи-биле 35 муңдан хөй кижи киришкен.
Түңнел орнунга
Байырлыг ёзулалдың төнчүзүнде республиканың спорт сайыды Субудай Монгуш спортчуларга байыр чедирип, дараазында туттунар спорт объектилерин санап дыңнаткан: “Чылдың-на спортчу элитаны эрттирип турарывыс дээрге-ле, бо чылдың чедиишкиннерин түңнээри болур. Чылдан чылче номинацияларны көвүдедип, акша-хөреңги талазы-биле спортчуларны деткиирин оралдажып турар бис. Тыва Чазактың талазындан деткимчени көргүзүп турарынга өөрүп тур бис. 2023 чылда федералдыг деткимче-биле амгы үениң 2 күш-культуржу кадыкшылга комплекизи Кызылдың оң талакы эрииниң девискээринге база Шагаан-Арыг хоорайга туттунар. Оларның ниити түңү 40 ажыг миллион рубль. Ол ышкаш ангарлыг хевирниң 2 спорт залдары, 2 ГТО шөлчүгежи база 2 “угаанныг” спорт шөлдери туттунар.
Ооң-биле чергелештир Тыва Республиканың бедик чедиишкиннерлиг спортчуларының шаңналдарын, кубоктарын болгаш медальдарын Улусчу чогаадылга бажыңының 2-ги каъдынга делгеп салган.
Алиса ДОНГАК.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.