2025 чылдың июль айның сөөлгү хүннеринде Чөөн-Хемчик кожуунга дириг хөгжүмнүң болгаш шажын-чүдүлгениң байырла- лы — Бүгү-делегей чергелиг «Үстүү-Хүрээ» фестивалы 22 дугаар чыл болуп эрткен.
Хөй чылдар дургузунда болуп келген чараш хемчегге делегейниң аңгы-аңгы булуңнарындан хөгжүмчүлер кээп турар. Бо чылгы фестивальга делегейде ат-сураа алдаржаан джазмен Рой Янгтың аалдап келгени улуг болуушкун деп болур.
Чөөн-Хемчик кожуунга дириг хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң шуулганы — «Үстүү-Хүрээ-2025» фестивалын көөр дээш, чүс-чүс кижилер чыглып келген. Сарыг шажынның чаңчылчаан «Хороо» ёзулалы чокта, бо культурлуг болуушкунну бодаары берге. Ынчангаш байырлалды «Хороо» ёзулалы-биле эгелээн.
«Чаңчыл ёзугаар байырлал "Хороо" чыскаалы-биле эгелээн. Бо чылын ону Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюнга тураскааткан. Чыскаалдың киржикчилери-биле кады бис шуптувус тускай шериг операциязынга тиилелгени дүрген чедип алзын база дайынчыларывыс кадык-чаагай чанып келзин дээш мөргүүр бис» – деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг демдеглээн.
Фестиваль эгелээринге чедир, каш хонук бурунгаар социал четкилерде мурнуку одуругда тыва дайынчыларның ыдыктыг ёзулалга республиканың чурттакчыларын киржиринче кыйгырып, чуртун камгалап чоруур холунда чепсектиг оолдарны сүлде-сүзүү-биле деткииринче кыйгырган «Ыдыктыг «Хороо» байырлалынга киржип, тускай шериг операциязында киржип турар дайынчылар дээш, төрээн черивиске чүдүп, дайын-чааның дүрген доостуру дээш, амгы үеде дайында киржип турар оолдарга тура-сорукту, ок-боо оларны оюп эртерин, а маадырлыы-биле бажын салган чаңгыс чер чурттугларывыстың катап төрүттүнери дээш, ис чок читкеннерниң чанар оруунуң ажыттынары, а балыгланганнарның дүрген сегиири дээш тейлээриңерни ТШО киржикчилериниң өмүнээзинден диледивис» дээн аудио-бижик тараан турган. Дилегге харыы болуп, чүс-чүс кижилер чуртувустуң ниити Тиилелгези дээш чаңгыс үн-биле мөргүп, ыдыктыг черлерни долгандыр ёзулал чыскаалын кылган.
«Хороо» дээрге арыглаашкынның болгаш оожургалдың сарыг шажынчы ханы хүндүткелди илереткен, ыдыктыг черни долгандыр кылаштап эртер ёзулал болур. «Үстүү-Хүрээ» деп делегей чергелиг дириг хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң фестивалында «Хороо» — программаның тускай бир кезээ болуп турар дээрзин сагындыраал.
Ыдыктыг ёзулалдың оруунуң үезинде мага-боттуң кадыы экижип, буяны көвүдеп, кижи бүрүзү чаарттынып турар деп санап турар. Бо дээрге бир черден бир черже анаа-ла кылаштажыры эвес, а 15 километр хире узун ыдыктыг орукту эртери болур. Маадырларны деткип, шажын-чүдүлге ажылдакчылары, хөгжүмчүлер, чүдүкчүлер, тускай шериг операциязының киржикчилериниң чоок кижилери болгаш төрелдери ёзулалга киришкен.
Лама-башкыларның демдеглеп турары-биле, ыдыктыг ёзулалга сарыг шажынчылардан аңгыда, шупту күзелдиг улус киржип болур. Эң-не кол чүүл — чогумчалыг сагыш-сеткил болгаш бүзүрел херек. Чуртувустуң аңгы-аңгы регионнарындан каш чылдарның дургузунда «Үстүү-Хүрээ» фестивалынга киржип келген аалчылар база узун орукту эгин кожа шупту кылаштажып эрткен.
«Маңаа бир дугаар келгеш, шупту чүвеге дыка таарзынган бис: тайбың байдал, сүлде-сүзүглел, кайгамчык ыры-хөгжүм, эки кижилер. Ынчангаш өг-бүлевис-биле маңаа кээр чаңчылдыг апарган бис. Мен угбам, уруум болгаш авам-биле келдивис» – деп, Новосибирск хоорайдан келген Валентина Новосельцева чугаалаан.
Агаарның температуразы 30 градустан өрү көдүрлүп келген-даа болза, ёзулалдың киржикчилериниң улуг кезии хөй километр ырак черни кылаштажып эртип шыдааш, хүрээге келген. Аңаа чыскаал соонда мөргүл ёзулалы эрткен. «Үстүү-Хүрээ-2025» фестивальдың ажыдыышкыны тускай шериг операциязының киржикчилеринге бүгү чоннуң сагыш-сеткил деткимчезиниң хүнү кылдыр Тываның төөгүлүг чылдар бижиинче кирген. Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң сактыышкыны-биле ыдыктаан, тускай шериг операциязынга тиилелгени чедип алыры дээш, ак сеткилдиг мөргүлдер-биле долдурган «Хороо» чыскаалы бодунуң эң-не дээди сорулгазын күүсеткен, ол дээрге тылды болгаш фронтуну бүзүрелдиң, ынакшылдың болгаш идегелдиң харылзаазы-биле каттыштырганы-дыр.
Фестивальды Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар ажыдып сөс алгаш, чыылган чонга байыр чедирген.
«Бистиң фестивалывыс хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң каттыжыышкынының демдээ, аңгы-аңгы культуралыг болгаш чаңчылдарлыг кижилерниң ужуражыр чери апарган. «Үстүү-Хүрээниң» бүгү төөгүзүнде салым-чаяанныг хөгжүмчүлерни, делегей чергелиг шыырак күүседикчилерни, алдарлыг оркестрлерни болгаш бөлүктерни хаара тудар чери болуп келген болгаш болуп артпышаан» – деп, ол чугаалаан.
Хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң байырлалынга Россияның аңгы-аңгы регионнарындан тыва чоннуң уран-талантызын көрбүшаан, ал-боттарының ыры-хөгжүмүн бараалгадып, аалдап келген хөгжүмчүлериниң оюн-тоглаазы чыылган чонга байырлыг байдалды тургускан.
«Үстүү-Хүрээ» ышкаш делегей чергелиг фестивальдар чаңчылчаан культураны болгаш сүлде-сүзүктүң үнезин кадагалап нептередиринге кол черни ээлеп турар. А Чөөн-Хемчик база катап Россияның янзы-бүрү булуңнарындан хөгжүмчүлерни, чурукчуларны, чүдүлге-сүзүктүг чонну болгаш сонуургак көрүкчүлерни хаара тудар чери апарган.
Фестивальга ниитизи-биле 700 ажыг чон чыылган. Киржикчилерниң аразында ооң мурнунда черле киржип турганнар-даа, чаа-ла эгелеп чоруур, Тывага бир дугаар кээп турар хөгжүмчүлер-даа бар болган.
«Тывада эртип турар фестивальды көөрүмге, дыка онзагай-дыр. Кижилер дыка хөй чыглып келген, культурага тураскааткан дыка солун болуушкун. Мында келген чон ажык-тыр, кандыг-даа темага чугаалажып болур. Бо байырлалга кээп көрбээн улуска дараазында чылын болур фестивальды кээп көөрүн сүмелээр-дир мен. Шажын-чүдүлге-биле холбашкан хемчег болгаш мында болуп турар болуушкуннар колдуу ынаар угланган дээрзин эскердим. Шажын сонуургавас-даа болза, тааланчыг ыры-хөгжүмнү дыңнап, ынаар шымны берип болур силер» – деп, Красноярск хоорайдан келген аалчы Арут Базикян чугаалаан.
Тыва – ак-көк хемнерлиг, хөлдерлиг, өндүр улуг дагларлыг чер. Хөгжүмнүг шуулганның киржикчилери бойдустуң онзагайын магадаан. Оларның чугаазы-биле, кижиге тускай энергия кээп турар. Фестиваль – хөгжүмден аңгыда, шупту кижилерниң чаңгыс демниг чоруун илередип турар дээрзи билдингир.
«Маңаа кээрге, Тыва дугайында шын эвес бодалдар, чугаалар чайгаар-ла эстип чиде бээр-дир. Бүгү чүве уттундурар, ала-чайгаар дыка эки дыштаны бээр-дир» – деп, Красноярск хоорайның төлээзи Ратибор үлешкен.
Хемчегге чүгле российжилер эвес, а даштыкылар база келген дээрзин эгезинде демдегледим. Оларның бирээзи – Мюнхенден 76 харлыг Вольфганг Вайгельт. Ол Тываның культуразын, ёзу-чаңчылдарын эки билип алыр дээш келген. Ооң чугаазы-биле, республикага чүгле чаңгыс хүн кээп чораан. Аалчы сагыш-сеткилинге арткан аянныг сактыышкыннарынга сорук киргеш, катап эглип кээп, хөгжүм дамчыштыр Тываны бодунга ажыдар деп шиитпирлээн.
«Тыва дугайында чүнү-даа билбес турдум. Аэлита мени бо фестивальче чалаан. Чүгле Тыва болгаш ооң бойдузу-биле таныжып алыр дээш эвес, а фестивальды ийи караам-биле көөр дээш келдим. Арыг агаарга арга иштинге майгыннарга чурттаары меңээ берге эвес, чүге дээрге Ергакиге хөй катап дыштанып барып турдум. Мында адыглар чок. «Дириг» ыры-хөгжүмнү пөкпээже дыңнаары мээң сагыжымга дыка кирип тур» – деп, Мюнхенден чаңгыс эвес удаа Тывада кээп турар аалчы Вольфганг Вайгельт өөрүшкүзү-биле үлешкен.
Төп сценада чурттуң аңгы-аңгы хоорайларындан, хөөмей-сыгыт база этно-джазтан эгелээш, рок болгаш авторлуг ырыларга чедир, янзы-бүрү ыры-хөгжүм жанрларынга артистерниң күүселделери чаңгыланып турган.
«Буура» ансамбли фестивальда бир дугаар киржип келген. Ол бөлүк тургустунгаш, чаа-ла алды ай болган. Кыска үе иштинде хөгжүмчүлер боттарын көргүзүп шыдаан. Бо үениң дургузунда олар янзы-бүрү фестивальдарга гран-при болгаш шаңналдыг черлерни ээлээн дээрзин демдеглээл. Олар чоокта чаа Бүгү-россия чергелиг мөөрейге киришкеш, бирги чаданың лауреады деп дипломун чаалап алганнар.
«Дириг хөгжүмнүң алдарлыг күүседикчилери-биле кады чаңгыс сценага бараалгаары биске улуг арга-дуржулга-дыр. Фестивальдың катап дирлип келгенинге амырап, аңаа киржип турарывыс дыка-ла өөрүнчүг-дүр. Бистиң ансамбльдиң композициязында, колдуунда, боттарывыстың чогааткан ырыларывыс, аялгаларывыс кирип турар. А темазы — шеригжилеривиске хүндүткел, тускай шериг операциязында киржип турар дайынчыларывысты деткиири болгаш Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюнга тураскааткан» – деп, «Буура» ансамбльдиң удуртукчузу Буян Хертек демдеглээн.
Ук хемчег анаа-ла фестиваль эвес, а кижилерниң күш-шыдал кирип алыр чери. Кижи бүрүзү ыры-хөгжүмнү тускай кылдыр хүлээп алыр. Ыры-хөгжүм сагыш-сеткилге оожургалды берип, эм-дом болу бээр. Аңаа янзы-бүрү дылдарның, жанрларның, культураларның аразында кызыгаар чок. Алдарлыг «Ят-Ха» бөлүүнүң удуртукчузу Альберт Кувезин фестивальга эгезинден тура киржип келген баштайгы хөгжүмчүлерниң санынче кирип турар дээрзин сагындыраал.
Хемчегниң база бир киржикчизи, бо чылдың бир онзагай күүседикчизи — британ хөгжүмчү Рой Янг. Делегейниң эң-не шыырак джаз фестивальдарының доктаамал аалчызы апарган артист чартык чүс чыл ажыг чонга бараан болуп чоруур.
«Мени Санкт-Петербургтан Алексей Черемизов эжим чалаан. Ол клавишалыг хөгжүм херекселдеринге ойнаар. Бис дыка чоок эжишкилер бис. Бо фестиваль дугайында меңээ ол чугаалаан. Сценага июль 29-та 12–13 хире ырларны күүседир мен, оларның бирээзи эң-не билдингир ыры – I Feel Good» – деп, Израильден келген Рой Янг үлешкен.
Атташ, Пачаны, Маскара дээн ышкаш бөлүктер болгаш хөй-хөй аныяк хөгжүмчүлер чыылган чонга бараан болган. Ол ышкаш Тывада ат-сураглыг бөлүктер — «Салчак» студиязы, «Малышок» база «Ят-ха» олар ыры-хөгжүмүн ойнаан. Ажык дээр адаанга ыры-хөгжүмнүң онзагай дыңналырын чон демдеглээн.
«Үстүү-Хүрээ–2025» деп дириг хөгжүм фестивалынга чуруктар делгелгезин база организастаан. Аңаа 22 чылдың төөгүлүг чуруктарын чон сонуургап көрген.
А. ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7